Vooys. Jaargang 21

[p. 104]

column

Ann Rigney, sinds kort hoogleraar Algemene Literatuurwetenschap aan de Universiteit Utrecht, brengt een semester als gastonderzoeker te Harvard door. Zij bericht over haar ervaringen met de Amerikaanse letteren.

Tussen reclametaal en poëzie

Na acht weken in de prachtige Widener Bibliotheek word ik steeds vrolijker. Het feit dat ik in deze tempel der letteren in alle rust mag doorwerken, zal hiermee te maken hebben: aan een eigen bureau met uitzicht op de beroemde Harvard yard en vooral; met onbeperkte toegang tot de maar liefst veertien miljoen boeken die in het bezit zijn van deze wereldberoemde bibliotheek.

Voor de eerste keer na jaren krijg ik de smaak van het intellectuele leven weer te pakken, zoals je na een verkoudheid opeens beseft hoe lekker een gekookte aardappel kan zijn. Dat zegt wel iets triests over het normale leven van een Nederlandse wetenschapper, die zoveel tijd en energie kwijt is aan het verwerken van de eindeloze stroom beleidsmatige vernieuwingen. Maar daar wil ik nu eigenlijk helemaal niet aan denken. Na deze maanden heb ik twee artikelen over literatuur en culturele herinnering af, en sta ik klaar voor het volgende.

Mijn vrolijke stemming kan ik echter niet alleen toeschrijven aan het intellectuele infuus waaraan ik dagelijks in de bibliotheek lig. Het heeft ook met Amerika te maken. Daar wordt men vrolijk. Beter gezegd: daar zal men vrolijk zijn. Of, zoals het kenteken van de auto's uit New Hampshire, de Amerikaanse revolutie citerend, nog steeds proclameert: be free or die - wees optimistisch of ga naar huis.

Iedereen is zo hartelijk, verwelkomend en buitengewoon enthousiast. Het regent superlatieven. De donuts bij Dunkins zijn ‘simply the best’, het huiswerk van de kinderen is ‘fantastisch’, de buurt waarin wij wonen is ook ‘fantastisch’, de huizen ‘simply fabulous’ en mijn onderzoek is ‘fascinerend’. En vanzelfsprekend is de Amerikaanse democratie, net als haar donuts, ‘simply the best’. Je gelooft het natuurlijk niet altijd en zeker niet uit de mond van een George W. Bush op oorlogspad, maar toch zet dit algemene optimisme, met name tegen de achtergrond van een krimpende economie en een onvoorspelbare oorlog (ik schrijf dit op 29 maart 2003), aan tot nadenken.

Het draait natuurlijk om taalgebruik en hoe je iets brengt of hoe je iemand begroet. Dit is een cultuur met een ingeburgerde hyperbool en een opgeblazen taalgebruik dat voor de ingewijden ook wat nuances zal kennen (tussen ‘excellent’ en ‘awe-inspiring’ kan natuurlijk een heel laagje kritiek zitten), maar dat vergeleken met het nuchtere Nederlands als overdreven kan overkomen. Echter, het gaat niet alleen om taalgebruik. Daarachter zit een hele filosofie: het hier heel gangbare idee dat de woorden de wereld kunnen maken. En dat je dus de wereld inclusief je eigen leven kunt verbeteren door er in positieve termen over te spreken. Of andersom, dat je het kwaad in de wereld kunt overmeesteren door simpelweg de naam ervan te veranderen: aangezien de Fransen nu in ongenade zijn, worden ‘French Fries’ omgedoopt tot ‘Freedom Fries’ (zoals tijdens de Tweede Wereldoorlog ‘hot dogs’ uit ‘frankfurters’ zijn ontstaan). Om maar niet te spreken van de recente militaire aanval, pardon, van de ‘Operation Iraqi Freedom’.

De wereld verbeteren met behulp van woorden; dit is een levenshouding die goed overeenkomt met de door Philip Sidney ooit beschreven functie van poëzie. De wereld is van koper, schreef hij rond 1600, maar de dichter maakt daar goud van. Sidney volgend, zou je kunnen zeggen dat de Amerikaanse cultuur, van donuts tot democratie, door en door poëtisch is. In deze houding zit een ongekende waardering voor de macht van woorden, die uit den boze kunnen zijn (zoals ‘nigger’) dan wel de kracht van een mantra (zoals ‘freedom’) kunnen bezitten.

The Power of Positive Thinking, zo heette een van de boeken die mijn vader in de jaren zestig ooit als nouveauté meenam uit Amerika, en nu pas begrijp ik echt dat dat ‘positief denken’ niet alleen heeft te maken met de reclamewereld, maar met een hele cultuur die van koper (of erger) steeds maar goud wil maken. Zoiets had ik ook al kunnen vermoeden uit de documentaire Roger en Me (1989) van Michael Moore, die met moordende en atypische ironie laat

[p. 105]

zien hoe in de door werkloosheid en armoede geteisterde stad Flint te Michigan, de inwoners steeds werden opgeroepen om te geloven dat hun stad een nieuwe toekomst tegemoet ging. ‘Hiér is het beloofde land’, is de heilige kreet van een samenleving waarin het kunnen streven naar geluk een door de grondwet gegarandeerd recht is (maar waarin vooralsnog niet iedereen van gezondheidszorg is verzekerd). De taal van Hollywood - wat er ook gebeurt, zij zullen lang en gelukkig leven en een goed gevoel achterlaten - blijkt uiteindelijk toch heel dicht bij het verplichte optimisme van het sociaal-realisme te liggen.

Een treffend voorbeeld van hoe hier de poëzie op de realiteit wordt geprojecteerd, vindt men in de algemene voorlichtingsbrochure van Harvard. Op de kaft wordt de lezer getrakteerd op een feestvierende groep studenten die, zoals aan hun toga's en baretten is te zien, hun diploma net uitgereikt hebben gekregen. In de eerste rij staan heel prominent aanwezig de glimlachende gezichten van zes zwarte studenten naast die van zes witte klasgenoten. Uitgaand van deze vrolijke foto zou de lezer kunnen denken dat zwarte studenten hier niet in de minderheid zijn. Wie verder leest in de brochure, ziet dat ze in feite - gezien vanuit de statistiek dus en niet vanuit de verguldende poëzie - slechts een kleine minderheid van vijf procent vormen. Een bedrieglijke verdraaiing van de werkelijkheid kan men roepen, maar misschien ook een poëtisch beeld van een mogelijke, nog maakbare wereld? (En wie denkt dat dit soort beeldgebruik Utrecht bespaard is gebleven, moet eens kijken naar de kaft van de Engelstalige brochure van onze universiteit.)

En nu begrijp ik ook iets meer van de Amerikaanse letterkunde. De Anglo-Amerikaanse literatuurwetenschap staat onder andere bekend om haar politiek correcte houding. De bestudering van de literatuur wordt vaak vanuit een wereldverbeterend perspectief bedreven en vaak gebruikt als middel om de beeldvorming met name aangaande etniciteit, gender, en seksuele oriëntatie bij te stellen. De taal van de kritiek wemelt dus van de radicale politieke connotaties, alsof uitspraken die door een schrijver zijn gedaan of implicaties die aan zijn/haar tekst worden verleend, ook directe gevolgen zouden kunnen hebben voor de realiteit van alledag. Kortom, alsof de wereld van woorden ook de praktijk bepaalt: verander de woorden en, net zoals bij het schrijven van een roman, zal de wereld vanzelf veranderen. Ik dacht dat aan deze houding vooral een diepgeworteld moralisme en de traditie van de ‘Humanities’ ten grondslag lagen. Maar nu begrijp ik dat dit ook product van hetzelfde onverbeterlijke optimisme is: de wereld valt te redden, en deze redding begint met de literatuur. In eerste instantie worden literaire teksten ‘gered’ door een hedendaag-se lezing die laat zien dat ze ons toch nog iets kunnen Ieren door ons met ‘betere’ attitudes in aanraking te brengen. En als de literaire teksten ons zo kunnen aanspreken dan zal het ook niet lang duren voordat de ‘echte’ wereld (voor zover men daarvan nog kan spreken) op dezelfde poëticale muziek marcheert. Mogelijke werelden bestaan weliswaar niet of niet letterlijk, maar ze brengen mensen wel op ideeën.

Voor de nuchtere Nederlander (waartoe ik mezelf toch af en toe reken) klinkt dit soms naïef. Wie de wereld met woorden wil veranderen, holt toch gewoon de taal uit? Erger nog, rooskleurige woorden zorgen ervoor dat veel mensen zich zullen getroosten in illusies van een zwart-wit ‘zij-leven-lang-en-gelukkig-wereld’, terwijl Bagdad brandt. Mogelijke werelden brengen mensen weliswaar op ideeën, maar zoals Plato al betreurde, kunnen dat ook de verkeerde zijn.

En toch is er iets voor de alledaagse poëzie te zeggen. ‘Human kind cannot bear too much reality’ schreef T.S. Eliot ooit. Fictie is soms bedrog, maar heeft ook zijn voordelen. In ieder geval is het nadeel van een al te nuchter realisme en van het alles letterlijk willen zien, dat men niet eens meer de illusie koestert dat de dingen anders kunnen, onder andere dat de bestudering van de literatuur of geschiedenis iets heeft te betekenen in een markteconomie. En dat terwijl een ding duidelijk is: wie ooit in Amerika heeft gewoond, hoeft niet meer te twijfelen aan het maatschappelijke belang van de poëzie, van verhalen of van fictie. Over hoe je dit het beste kunt bestuderen, daar begint de discussie.