Vooys. Jaargang 20

[Floppen en fiasco's. Mislukkingen uit de tijdschriftgeschiedenis.]

Helleke van den Braber (red.) e.a., Floppen en fiasco's. Mislukkingen uit de tijdschriftgeschiedenis. Nijmegen (Vantilt) 2002. 134 blz. Prijs € 13,50. ISBN 9075697635

Tijdschriftafdelingen in boekhandels kenmerken zich vaak door hun rommelige aanblik. Wie gericht naar een bepaald tijdschrift zoekt, moet geduld hebben en zijn oog langs de vele schappen laten gaan alvorens het bewuste tijdschrift is opgedoken. Boekhandelaren kampen met ruimtegebrek en kopers zien door de bomen het bos niet meer. Het enorme aanbod maakt het moeilijk voor tijdschriften het hoofd boven water te houden. Er is inmiddels bijna geen onderwerp meer te bedenken waaraan niet al een tijdschrift is gewijd, er is zelfs een tijdschrift waarin het tijdschrift centraal staat, TS. Tijdschrift voor tijdschriftstudies.

Het tijdschriftonderzoek heeft de laatste jaren zo'n grote vlucht genomen, dat er behoefte bestond aan een tijdschrift voor tijdschriftstudies en in 1997 was de oprichting van TS een feit. De afgelopen jaren alleen al verschenen er tientallen studies waarin het tijdschrift een centrale plaats inneemt en de glansrol van het tijdschrift lijkt in dezen nog lang niet uitgespeeld. Steeds weer blijken tijdschriften interessant onderzoeksmateriaal op te leveren, met behulp waarvan historische ontwikkelingen kunnen worden beschreven en geïnterpreteerd. Daar waar tijdschriften in het verleden vooral werden beschouwd als een spiegel van wat er in een samenleving speelde, gaat het hedendaags onderzoek steeds meer uit van het tijdschrift als drijvende kracht achter veranderingen op cultureel, historisch, literair en wetenschappelijk gebied. Het tijdschrift wordt niet langer slechts als cultuurdrager, maar ook als cultuurproducent gezien.

Inmiddels heeft TS tussen al die andere tijdschriften zijn plek weten te veroveren. Niet alleen heeft het blad de risicovolle oprichtingsfase en eerste jaargang succesvol doorstaan, het heeft zijn bestaansrecht inmiddels bewezen. De eerste mijlpaal, het lustrum, is dit jaar bereikt en dat kon de redactie natuurlijk niet ongemerkt voorbij laten gaan. Onder het motto ‘er is geen beter vermaak dan leedvermaak’ werd er een lustrumboek uitgebracht. Niet de successen, maar juist de floppen uit de tijdschriftgeschiedenis staan hierin centraal en de selectie fiasco's uit drie eeuwen tijdschriftgeschiedenis heeft een vermakelijk en interessant boekje opgeleverd.

In de inleiding van Floppen en fiasco's noemt de redactie het boekje een ‘feestelijke uitgave over tijdschriften die het niet gered hebben’. Een overzicht van alle mislukkingen uit de tijdschriftgeschiedenis kan en wil de redactie gelukkig niet geven. Wel heeft de redactie zich ten doel gesteld acht portretten over de opkomst en ondergang van enkele tijdschriften uit de achttiende, negentiende en twintigste eeuw te presenteren, die inzicht zullen bieden in de dynamiek van de tijdschriftgeschiedenis.

Maar wanneer kan men spreken over een mislukt tijdschrift? In de inleiding erkent de redactie van Floppen en fiasco's, dat hier geen eenduidige definitie over valt te geven, en besluit zodoende een ruime opvatting te hanteren:

Een tijdschrift kan volgens
ons als mislukt worden
beschouwd wanneer het niet
aan de doelstellingen van de
oprichters en redacteurs

[p. 221]

beantwoordde of wanneer het
- alle goede bedoelingen ten
spijt - binnen een jaar weer
van het toneel verdween.
(p. 8)

De redactie denkt bij mislukte tijdschriften in de eerste plaats aan bladen die in de oprichtingsfase zijn blijven steken of waarvan slechts een prospectus of nulnummer verscheen. De vraag is echter of al van een mislukt tijdschrift kan worden gesproken als er nog geen tastbaar tijdschrift is, maar alleen een idee. Lotte Jensen beschrijft in haar artikel de halve poging van Betje Wolff en Aagje Deken om een vrouwentijdschrift op te richten. Wolff en Deken vatten in 1786 het plan op om een zeer succesvolle tijdschriftformule uit Duitsland naar Nederland te halen. Het blijft echter bij een plan, een echte poging wordt nooit gewaagd. Wellicht was de afzetmarkt in Nederland niet groot genoeg, oppert Jensen. Een tweede mogelijke oorzaak die Jensen aanvoert, is dat Wolff en Deken plotseling allebei in beslag werden genomen door andere projecten, waardoor de ideeën voor het nieuwe tijdschrift naar de achtergrond verdwenen.

De dames Wolff en Deken hadden nobele intenties met hun tijdschrift: ze richtten zich bewust op een vrouwelijk publiek en wilden hun toekomstige lezeressen aansporen actief te participeren, om zo een vrouwelijke lees- en schrijfgemeenschap tot stand te brengen. Van het tijdschrift Vaderlandsche Jonge Juffers is nooit een nummer verschenen, dus over wat er zou zijn gebeurd als het wel tot publicatie was gekomen valt slechts te speculeren. Dit laatste is precies wat Jensen doet. Na lezing van haar artikel blijven relevante vragen onbeantwoord. Waarom zou immers de afzetmarkt in Nederland te klein zijn, terwijl een gelijksoortig tijdschrift in Duitsland een laaiend succes is? Het enige zinnige dat over dit onderwerp is te zeggen, is dat Wolff en Deken hun plannen en daarmee wellicht een gouden kans, hebben laten schieten.

Zoals het tijdschrift van Wolff en Deken nooit tot wasdom kwam, bleven ook de ambitieuze tijdschriftplannen van Geel en Thorbecke op de plank liggen. In het artikel ‘Is dit nu timmerhout? Twee Leidse hoogleraren en een recensietijdschrift’ beschrijft G.J. Hooykaas hoe de heren Geel en Thorbecke wel een tijdschrift wilden oprichten, maar dit niet deden. Weer is het moeilijk conclusies te verbinden aan een dergelijk ongerealiseerd plan. Bij het lezen van dit artikel dacht ik ineens aan een ‘mopje’ dat me nooit zelfs maar een glimlach heeft kunnen onttrekken: ken je die mop van die twee jongens die naar Parijs gingen? Thorbecke en Geel gingen niet.

De in Floppen en fiasco's opgenomen artikelen over de in de oprichtingsfase gestrande tijdschriften, behoren zonder meer tot de minder interessante artikelen van de bundel. Toch bevat het artikel van Sjoerd van Faassen over het nooit opgerichte Groningse literaire tijdschrift Boven A.P. nog wel interessante informatie. Boven A.P. (Boven Amsterdams Peil) moest als Groningse tegenhanger van het Amsterdamse Criterium gaan fungeren. De zogenaamde Criterium-generatie met Ed. Hoornik als stralend en vooral machtig middelpunt, wekte in het hele land wrevel op, zo ook in Groningen. Uiteindelijk gaat de oprichting van Boven A.P. niet door. Niet alleen kregen de Groningse schrijvers de financiën niet rond, ook verhuisden alle beoogde redacteuren van Groningen naar Amsterdam, waardoor van een ‘boven Amsterdams peil’ geen sprake meer kon zijn.

Tijdschriften die de oprichtingsfase niet doorkomen, falen dus meestal omdat de oprichters terugkrabbelen. Maar wat zijn de bedreigingen voor tijdschriften die wel voorbij deze kritieke fase zijn gekomen? De redactie van Floppen en fiasco's geeft in de inleiding enkele mogelijke oorzaken. Zo kan het zijn dat de gekozen bladformule niet bij het grote publiek of bij de doelgroep aanslaat. Ruzies binnen redacties, geldproblemen, een zwakke profilering, gebrek aan veerkracht, stuk voor stuk zijn het zaken die een tijdschrift de das om kunnen doen. In Floppen en fiasco's wordt het falen van verschillende tijdschriften die met hoge verwachtingen opgericht zijn, onder de loep genomen, waardoor de vele valkuilen waar een tijdschrift mee te maken krijgt zichtbaar zijn gemaakt.

Het eerste artikel van de bundel, ‘De titaantjes van Tachtig’ van Joost Kloek, slaagt erin een flop uit de geschiedenis tot leven te wekken. Een aantal Utrechtse studenten onder leiding van Jacobus Bellamy zet zich in 1784 af tegen de heersende literatuuropvattingen. De groep vrienden walgt van het pseudo-gevoel van de sentimentelen en van het ambachtelijke gerijmel van de literaire genootschappen. Uiteindelijk neemt Bellamy het initiatief om een tijdschrift voor literaire theorie en kritiek op te richten, hetgeen volkomen nieuw was in deze periode; er was namelijk nog nooit een tijdschrift geweest dat zich volledig op de literatuur richtte. Het tijdschrift De Poëtische Spectator zou polemiek en filerende

[p. 222]

analyses niet schuwen en diende een ambitieus doel: ‘Wij moeten beter recenseren als eenige recenseur in de maandschriften’ was het credo.

Juist dit welklinkende credo zorgt voor moeilijkheden. Geïntimideerd schrijft een medewerker van het blad:

Ik wil van het onderwerp
juist niet afgaan als ik u zeg:
dat ik geen theoretische
kennis genoeg bezit om goed te Recenseeren; - wij
moeten Recenseeren [...]
en wij moeten beter
recenseeren als eenige
recenseur in de
maandschriften, dit is nog
al zo iet. [...] Of anders zal
onzen Spectator, vergelijk
de voorreden en de
recensent, een miserabel
figuur maken. (p. 17)

Te hoge ambities blijken dus voor moeilijkheden te zorgen. Bellamy heeft de grootste moeite bijdrages van zijn medewerkers los te krijgen en vult het leeuwendeel van het eerste nummer zelf. Als het eerste nummer is verschenen, maakt de redactie geen haast met het tweede nummer. Het juk van de periodiciteit is immers bij voorbaat verworpen: de redactie heeft besloten niet met regelmaat te zullen verschijnen. Zonder deadline geen stukken, zo blijkt. De redactieleden worden door allerlei zaken afgeleid van het tijdschrift; gezondheidsproblemen, liefdesgeluk en - verdriet en perspectieven buiten de literatuur doen de De Poëtische Spectator naar de achtergrond verdwijnen in de gedachten van de redacteurs. Bellamy is zelf inmiddels ernstig ziek geworden en sterft nog voor het tweede nummer is voltooid.

Kloek behandelt met deze geschiedenis een boeiende ‘tijdschriftflop’: ambitieuze doelen, potentie, maar uiteindelijk toch verdrinken. Natuurlijk heeft de vroege dood van Bellamy hier veel mee te maken. Het is verleidelijk om te denken dat het tijdschrift toch een succes had kunnen worden als Bellamy niet zo vroeg was gestorven, maar hier plaatst Kloek een kanttekening. Natuurlijk is het zo dat Bellamy de drijvende kracht achter de De Poëtische Spectator was, maar waarschijnlijk was dit ook precies wat hij wilde. Niet alleen kon hij zijn medewerkers moeilijk motiveren, ook kon hij moeilijk zaken uit handen geven en had hij geen oog voor talent. Of hij een literair talent naast zich zou hebben geduld, is maar zeer de vraag. De vrijblijvendheid die voortkwam uit het verwerpen van de periodiciteit heeft het tijdschrift ook geen goed gedaan, want het stond het uitgroeien van de groep tot een beweging in de weg. Tot slot gooiden andere carrièreperspectieven van redacteuren roet in het eten. De meeste redactieleden kwamen goed terecht buiten de literatuur, en ook Bellamy was niet voorbestemd voor de literatuur, maar voor het predikantschap. Het tijdschrift was waarschijnlijk hoe dan ook ten onder gegaan.

Er zijn in totaal drie artikelen over de negentiende eeuw opgenomen in Floppen en fiasco's. Hoewel een eeuw honderd jaren telt, behandelen alle drie de artikelen tijdschriften die in de jaren dertig werden opgericht. Hetzelfde geldt eigenlijk voor de twee artikelen over de achttiende eeuw; de nadruk ligt hierbij op de jaren tachtig. Jammer, dit betekent herhalingen en van inzicht over fiasco's door de eeuwen heen valt dan minder goed te spreken. Het eerste artikel over de negentiende eeuw is van de hand van Willem van den Berg; ‘Al wederom een nieuw tijdschrift’. In tegenstelling tot wat de lezer aan de hand van deze titel zal vermoeden, bespreekt Van den Berg twee tijdschriften, het Driemaandelijksch tijdschrift en Athenaeum. Beide tijdschriften verbannen het zogenaamde ‘mengelwerk’: in de gangbare tijdschriften werd de lezer in een rubriek ‘Mengelwerk’ naast de serieuze verhandelingen ook verstrooiing geboden. Van den Berg betoogt dat doordat de betreffende tijdschriften het mengelwerk in de ban deden, de uitvoering erg saai werd en het concept aldus niet bij het publiek aansloeg. Het tijdschrift De Gids, dat in 1837 voor het eerst verscheen, bleef trouw aan de traditionele rubriek Mengelwerk en werd wel een doorslaand succes.

Ook de plannen van Thorbecke en Geel voor hun - uiteindelijk nooit tot stand gekomen - tijdschrift, werden in de jaren dertig van de negentiende eeuw gesmeed. De ondergang van het Driemaandelijksch tijdschrift, dat in grote lijnen leek op wat de heren zelf voor ogen hadden, was een van de redenen om te besluiten het plan niet ten uitvoer te brengen.

In dezelfde periode, namelijk in 1836, werd het Muzijkaal tijdschrift opgericht. Het blad was het officieuze orgaan van de Maatschappij tot bevordering der toonkunst, beter bekend onder de naam Toonkunst, dat nog steeds bestaat. Jeroen van Gessel beschrijft in zijn artikel de geschiedenis van dit tijdschrift, dat vooral door blunders van de oprichter ten val kwam. Zo besprak oprichter Evert Godfried Lagemans in zijn tijdschrift een brochure over de ware toedracht van Beethovens

[p. 223]

geboorte. De componist zou volgens deze brochure niet in Bonn, maar in Zutphen ter wereld zijn gekomen, tijdens de kermis nota bene. Lagemans bleek te zijn beetgenomen: de brochure was een uit de hand gelopen practical joke en Lagemans was er met open ogen ingetuind.

Deze en andere onhandige acties van Lagemans kwam de relatie met het bestuur van Toonkunst niet ten goede. Toen het tijdschrift uiteindelijk moest worden opgedoekt, gaf het bestuur van Toonkunst Lagemans de schuld. Lagemans zelf weet de teloorgang aan de lage inkomsten ten gevolge van een tegenvallende intekening en vele opzeggingen. Het bestuur van Toonkunst echter, was ervan overtuigd dat Lagemans met zijn onhandige optreden verantwoordelijk was. De geschiedenis van het Muzijkaal tijdschrift is met recht een grandioze flop te noemen, een voor de niet-betrokkenen vermakelijk fiasco dat eindigde in een slepend (financieel) conflict tussen Lagemans en het bestuur van Toonkunst.

Hoewel de redactie van Floppen en fiasco's in de inleiding meedeelt dat er in de bundel van floppen uit binnen- en buitenland verhaald zou worden, is er maar één artikel dat een buitenlandse tijdschriftmislukking bespreekt. Het gaat om het artikel van Sabine van Wesemael over het Franse tijdschrift Le Navire d'Argent. In dit buitengewoon heldere en goed gestructureerde artikel, beschrijft Van Wesemael nauwgezet hoe dit tijdschrift tot stand kwam en ten slotte jammerlijk ten onder ging. Le Navire werd opgericht door mevrouw Adrenne Monnier, de eigenaresse van een prestigieuze boekhandel in Parijs. Met Le Navire wilde Monnier buitenlandse letterkunde in Frankrijk promoten en een spreekbuis zijn voor de Franse contemporaine literatuur.

Monnier gaf het tijdschrift in eigen beheer uit en moest uiteindelijk uit financiële overwegingen besluiten te stoppen met het tijdschrift. De financiële problemen kwamen mede voort uit de maatschappelijke en politieke crisis; literatuur was hierdoor geen prioriteit meer. Toch zijn er waarschijnlijk ook interne oorzaken aan te wijzen. Zo betoogt Van Wesemael dat Le Navire geen kritische stelling durfde te nemen en geen duidelijk literair profiel had. Daarnaast leunde het tijdschrift op de bijdragen van een zeer kleine elite, die ook voor andere tijdschriften werkte. Sterker nog: le Navire was in veel gevallen tweede keus voor auteurs en dit kwam de kwaliteit van het tijdschrift uiteraard niet ten goede.

Het laatste artikel van Floppen en fiasco's is geen nadere beschouwing van een enkele flop uit de geschiedenis, maar vele mislukkingen passeren de revue. Door middel van fiasco's van de twintigste eeuw na te lopen, illustreert Renée Vegt welke factoren uiteindelijk bepalend kunnen zijn bij de ondergang van een tijdschrift. Zo kan een tijdschrift ten onder gaan als de tijd nog niet rijp is; een tijdschrift voor een mondain publiek is bijvoorbeeld niet zinvol als heel Nederland nog onder het motto ‘doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg’ leeft. Ook kunnen autoriteiten gaan dwarsliggen en een tijdschrift verbieden vanwege een onzedelijke inhoud, maar het tegenovergestelde, namelijk een te zedelijke inhoud, kan ook dodelijk zijn:

Hoe de tijden kunnen
veranderen, illustreert de
poging om in november 1987
een Nederlandse editie van
Playgirl te introduceren. Die
mislukte omdat het geëerde
damespubliek het blad niet
expliciet genoeg vond. Na
een paar nummers was de
doelgroep uitgekeken op de
foto's waarop smakelijke
heren het allerspannendste
achter een hand of toevallige
handdoek verborgen. Af door
de zijdeur. (p. 101)

Soms kan een tijdschrift door een uitgever worden opgezet om een concurrent te verslaan: het tijdschrift Vrouw Nu werd in 1986 door de uitgever van Libelle en Margriet opgericht om de concurrent Vrouw in Beeld uit te schakelen. Vanzelfsprekend kon Vrouw Nu weer gaan toen de concurrent het veld had geruimd en daarmee het gevaar was geweken. Dit is nog maar een greep uit de vele voorbeelden die Vegt behandelt. Met dank aan het vakblad Folio geeft Vegt de ‘tien redenen waarom bladen mislukken’:

Ze luiden als volgt: geen
doelgroep, te weinig
startkapitaal, te weinig
advertenties,
distributieproblemen,
internet-euforie (voor
gedrukte tijdschriften die
afgeleid zijn van een mislukt
webmagazine), zwakke
inhoud, foute timing, geen
merkkracht oversegmentatie
(bedoeld voor een te smal
marktsegment) en ijdelheid
(te veel aandacht voor de
uitgever en/of de redactie en
te weinig voor de interesses
van de lezers). (p. 108)

Dit bijzonder aardige en leerzameartikel van Vegt sluit het boekje Floppen en fiasco's waardig af.

[p. 224]

Na het lezen van dit artikel is het de lezer voor eens en voor altijd ingeprent wat je niet moet doen als je een tijdschrift draaiende wilt houden.

Hoewel er zeker een aantal kanttekeningen kunnen worden geplaatst bij het lustrumboek van TS, is het boekje zeker aan te raden. Helaas wordt er aardig wat voorkennis van de vaderlandse geschiedenis bij de lezer verondersteld, maar het boekje is dan ook bij uitstek geschikt voor mensen die zich daar toch al voor interesseren. Een ander nadeel is dat nogal wat geduld wordt gevraagd van de lezer. Afgezien van een aantal heldere en goed gestructureerde bijdragen, denk aan die van Kloek en Van Wesemael, moeten de meeste artikelen een duidelijke structuur ontberen, hetgeen het lezen flink bemoeilijkt. Niettemin krijgt de lezer door middel van dit boekje de kans om over de schouders van falende tijdschrift-oprichters mee te kijken en van hun fouten te genieten/te leren.

Floppen en fiasco's moest de feestvreugde van het jubilerende TS vergroten en dat doel is absoluut bereikt. Het benadrukken van de mislukkingen uit de tijdschriftgeschiedenis is een geniale zet van de redactie van TS, want hoe kan je je lustrum immers beter vieren dan door je lezers ontzag in te boezemen voor de grootsheid van je prestatie?

Geerke Berghuis