Vooys. Jaargang 20

[p. 187]

Een tram als beeld
Reacties op een sonnet van J.A. dèr Mouw

Poëzie vormt nog altijd een struikelblok voor veel beginnende lezers, maar ook ervaren lezers hebben nogal eens moeite met een correcte lezing. Nauwkeurig lezen blijkt dikwijls ondergeschikt aan het vinden van kleurrijke, maar desondanks foutieve interpretaties. Jeannette Hollaar toont in haar bijdrage aan, dat een te grote leeservaring in sommige gevallen als een handicap kan werken en geeft middels een nauwkeurige tekstanalyse een verbeterde interpretatie van een sonnet van J.A. dèr Mouw.

Jeannette M. Hollaar

Al weer enige tijd geleden kwam mij deze uitspraak onder ogen: goede lezers zijn even zeldzaam als goede schrijvers. Dit mag enigszins overdreven zijn, een kern van waarheid bevat de uitspraak wel. Dat wijzen althans mijn eigen ervaringen uit, zowel bij het lesgeven aan aankomende neerlandici als bij het lezen van gepubliceerde tekstinterpretaties. Nauwkeurig lezen blijkt telkens weer moeilijk te zijn. Al eerder signaleerde ik voorbeelden van slordig lezen (Hollaar 1985, 1986a, 1986b, 1986c) en stelde ik alternatieven voor. Hetzelfde beoog ik met dit artikel. Het betreft deze keer een sonnet van J.A. dèr Mouw (1863-1919), dat als volgt luidt:

Vol winteravondscheemring ligt de laan,
een buis, de wand hier, ginds grijswit als krijt;
de tram, een blok van gelig schijnsel, rijdt
tussen twee lichtrechthoeken af en aan;

soms knapt, verwaaiend links, rechts van de baan,
een boeket van meteoren los en smijt
blauwgroene sterren door de donkerheid,
waarin plotsling zilvrige sprookjes staan.

Zo glijdt de herinn'ring 't verleden door,
een lichtplek, schuivend steeds langs 't zelfde spoor
langs schimmen van verdriet, nevelig groot;
soms toont een feeërie van tov'rig blauw
hoe somber ligt het onderwerelds grauw
op 't vroeger leven, levend in de dood.
(Dèr Mouw 1986)

Dit gedicht biedt veel lezers moeilijkheden, zoals bleek uit de bespreking ervan met studenten en uit het commentaar erop in het Volledig dichtwerk (1986). De oorzaak van die moeilijkheden is het best te omschrijven met behulp van het begrip ‘script’, zoals dat is gedefinieerd door J.J. Oversteegen (1986, p. 43): ‘een script is de som van de verschijnselen en concepten die wij op grond van onze kennis van de wereld aan een bepaalde (taal)ervaring kunnen verbinden’. Als voorbeeld noemt hij dan: ‘aan het woord (of de ervaring) “tram” is te koppelen: “rails”, “vaste koers”, “kaartje”, “automaat”, “bestuurder”, “controle”, etc.’. Inder-daad vinden we in ons gedicht de rails (‘baan’ r. 5) en de vaste koers (‘schuivend steeds langs hetzelfde spoor’ r. 10).

Oversteegen vervolgt met: ‘Het voorkomen van deze woorden/concepten ligt binnen ons verwachtingsveld, wanneer bijvoorbeeld een taaluiting met het woord “tram” erin onder onze ogen komt. Ontmoeten wij in die situatie het woord “eten”, dan is dit voor de meesten van ons nieuwe niet-verwachte informatie’.

Hoewel in het gedicht van Dèr Mouw geen zo veraf liggend begrip als ‘eten’ voorkomt, worden er toch aspecten van de tram genoemd die bij veel lezers blijkbaar niet tot hun ‘script’ behoren. Ik doel op de ‘lichtrechthoeken’ in de eerste strofe en op het ‘boeket van meteoren’ en de‘blauwgroene sterren’ in de tweede strofe. Toch gaat het om verschijnselen die iedereen

[p. 188]

kan waarnemen. De ‘lichtrechthoeken’ hangen kennelijk samen met het feit dat de tram ‘een blok van gelig schijnsel’ is: er brandt licht in de tram en dit is de enige lichtbron die in het gedicht wordt genoemd. Voor het overige is de laan ‘vol winteravondscheemring’. Het is dus onwenselijk andere, niet genoemde lichtbronnen te introduceren, zoals, naar bleek, sommige lezers zijn geneigd te doen. Het is immers zo nevelig, dat de laan een buis lijkt met grijswitte wanden. De verlichte tram rijdt door een tunnel van mist. Een waarneming die iedereen nu kan doen, is dat door de (rechthoekige) ramen van een verlichte tram, licht valt op het plaveisel aan weerskanten van de tram. Deze voert de lichtrechthoeken met zich mee en rijdt daartussen dus inderdaad ‘af en aan’.

Hoewel minder vaak, blijken ook het ‘boeket van meteoren’ en de ‘blauwgroene sterren’ niet tot ieders ‘tramscript’ te behoren: soms ziet men er de beschrijving van een vuurwerk in, wat gegeven tijd en plaats wel vreemd is. Bovendien ontbreekt dan elk verband met de tram, terwijl dat toch is te verwachten, aangezien er slechts een puntkomma achter de eerste strofe staat. Beter is het dan ook aan te nemen dat het nog steeds over de tram gaat, te meer daar de lichtflitsen ‘links, rechts van de baan’ verwaaien. Wat Dèr Mouw hier op het oog heeft, is ongetwijfeld de vonkenregen, die vooral bij vochtig weer van de bovenleiding van de tram kan afspatten.

Het in het octaaf beschreven gebeuren wordt gezien vanuit een bepaald perspectief, al komt er geen waarnemer in beeld. Maar de laan lijkt een buis: we kijken dus in de lengterichting. Zowel ‘hier’ als ‘ginds’, dus vlakbij en verderop, is de wand grijswit. Het ‘links, rechts van de baan’ wijst er eveneens op dat de waarnemer in het verlengde van de tramrails staat. Nu geeft een van de verzorgers van het Volledig dichtwerk, te weten H. van den Bergh, echter als commentaar bij de eerste strofe (p. 708): ‘De af- en

Johan Andreas dèr Mouw

aanrijdende trams [...] lijken voor de passagiers aan weerszijden van de spiegelende tram een verlicht blok mee te voeren’. Dit lijkt mij een onhoudbare interpretatie, en wel om de volgende redenen: ten eerste het perspectief. In de beide openingsregels (die de commentator overslaat) ziet iemand de laan vanuit een vast punt: er is een ‘hier’ en een ‘ginds’. Van trams is dan nog geen sprake. In de beide volgende regels zou nu dat perspectief plotseling verspringen naar de (in het gedicht niet genoemde) passagiers, en nog wel telkens verschillende, want zij rijden af en aan. Bovendien zouden zij naar beide kanten kijken. In het tweede kwatrijn verspringt het perspectief dan weer

[p. 189]

naar iemand buiten de tram, want de vonkenregen kun je vanuit de tram niet zien. Deze inconsistentie in het perspectief lijkt mij nu buitengewoon onwaarschijnlijk. Net zo goed als de laan en de vonkenregen, worden de trams vanuit één punt gezien en dat punt ligt buiten de tram.

Ten tweede de terminologie. De commentator identificeert de lichtrechthoeken met ‘een verlicht blok’. Maar een blok is een driedimensionaal lichaam en rechthoeken zijn tweedimensionale vlakken. De wiskundig geschoolde Dèr Mouw gebruikt deze termen zeker niet door elkaar. Een derde argument vermeld ik even verderop.

Het commentaar bij het tweede kwatrijn begint met: ‘Soms sproeien vonken van de rails...’. Maar de vergelijking met meteoren en sterren doet toch eerder denken aan een verschijnsel in de lucht en dus aan het vonken van de bovenleiding. Deze pleegt ook heftiger te vonken dan de rails.

Uit een briefwisseling met Van den Bergh bleek mij, dat hij er aan twijfelde, of er in Dèr Mouws tijd al bovenleidingen bestonden. Dit inspireerde mij tot een nader onderzoek naar plaats en tijd van het ontstaan van het gedicht. Op het resultaat hiervan kom ik nog terug.

In het sextet vinden allerlei elementen uit het octaaf een parallel. In de eerste terzine blijkt de tram een beeld te zijn voor de herinnering - een woord dat bij Dèr Mouw vaak de actieve betekenis heeft van ‘het zich opnieuw te binnen brengen’. Terugblikkend vanuit het heden ziet de ook nu weer niet genoemde waarnemer in de nevelen van het verleden ‘schimmen van verdriet’ oplichten, overal waar de herinnering passeert. Zo lichtte ook de omgeving van de tram op waar deze passeerde. En zoals de tram langs een vaste baan rijdt, zo glijdt ook de herinnering ‘steeds langs hetzelfde spoor’.

De vonkenregen uit het tweede kwatrijn krijgt zijn parallel in de eerste regel van de tweede terzine: als uitzondering op al het herinnerde verdriet licht plots een sprookjesachtig mooie herinnering extra helder op. Waarschijnlijk doelt Dèr Mouw hier op voorvallen uit zijn jeugd. Uit andere gedichten blijkt, dat hij zich zijn jeugd herinnert als een periode van harmonie en ongebroken geluk.

Na die eerste regel volgt een onverwachte terugkeer naar de sfeer van de openingsregels: de ‘feeërie van tov'rig blauw’ doet des te duidelijker de omringende doodsheid uitkomen. Bij ‘onderwerelds’ denkt de classicus Dèr Mouw ongetwijfeld aan de onderwereld zoals de oude Grieken zich die voorstelden, namelijk als een duister schimmenrijk, waar de doden verbleven. Vandaar dat de gedaanteachtige mistflarden uit het octaaf hier ‘schimmen van verdriet’ worden genoemd. Alles wat voorbij is in een mensenleven is gestorven, ook al kunnen we het voorbije in gedachten doen herleven. Zo eindigt het gedicht in dezelfde mineurstemming als waarin het begon.

De parallellen tussen octaaf en sextet leveren nog een derde argument tegen het idee dat er in de eerste strofe sprake is van een spiegeling, gezien door de passagiers. De tram is een beeld voor de herinnering. Maar die naar het verleden terugglijdende herinnering weerspiegelt niet zichzelf; ze is, net als de tram, een bron van licht, die de omgeving doet oplichten.

Het commentaar in het Volledig dichtwerk lijkt te zijn beïnvloed door een ander gedicht van Dèr Mouw, waarnaar het ook verwijst, en wel dat op pagina 390. Dat gaat inderdaad over een ‘ik’ die in de tram zit. Ook deze ziet echter geen spiegelingen, maar onder andere lantaarnlicht, dat van buitenaf door de beslagen ramen van de tram schijnt.

Nu is er een gedicht van Vasalis, getiteld ‘Afsluitdijk’, dat vaak wordt vergeleken met de tramgedichten van Dèr Mouw. Bij Vasalis gaat het over een busrit bij avond. Inderdaad ziet daar de ‘ik’ zichzelf en de andere passagiers weerspiegeld in de ruit. Echter slechts aan één kant, en wel aan de kant waar ‘ik’ zit. In een brief bevestigde Van den Bergh mijn vermoeden dat hij door dat gedicht op de spiegelingsgedachte gekomen is.

Voor een antwoord op de vraag of er in Dèr Mouws tijd al elektrische trams met bovenleiding reden, was enig literatuuronderzoek nodig. Voor gegevens omtrent plaats en tijd van ontstaan van het gedicht raadpleegde ik de dissertatie van A.M. Cram-Magré (1962) over leven en werk van Dèr Mouw. Daaraan ontleen ik de volgende feiten, aangevuld met eigen bevindingen.

Toen Dèr Mouw zijn tramgedicht schreef, woonde hij al enige tijd in Den Haag. Zijn jeugd had hij doorgebracht in Zwolle en Deventer. Na zijn studietijd in Leiden (1883-1887) werd hij docent aan het gymnasium te Doetinchem, maar die werkkring bevredigde hem niet. Na een ernstig conflict met zijn rector, dat hem bijna tot zelfmoord dreef, nam hij ontslag. In 1904 verhuisde hij met zijn vrouw en aangenomen dochtertje naar Rijswijk en in 1907 naar Den Haag. Hij huurde er een huis aan de Laan van Meerdervoort 333, een adres dat zich even voorbij het Valkenbosplein bevindt, destijds een nieuwe buurt. Het plein ligt tussen twee delen van de Laan van

[p. 190]

Laan van Meerdervoort te 's-Gravenhage

Meerdervoort. Aanvankelijk keek de familie aan de achterzijde nog uit over de weilanden met aan de horizon de duinenrand. Vrij spoedig verrees daar echter een nieuwe wijk, die het mooie uitzicht wegnam. Dit was voor Dèr Mouw aanleiding zijn studeerkamer op de eerste verdieping te verplaatsen van de achter- naar de voorkamer, vanwaar hij dus uitkeek op de Laan van Meerdervoort. In die kamer zal hij het tramgedicht hebben geschreven, in welk jaar precies is niet na te gaan. Maar aangezien Dèr Mouw pas omstreeks zijn vijftigste de gepubliceerde gedichten begon te schrijven, zal het niet voor 1913 zijn geweest.

Op de vraag wat voor trams er toen in Den Haag reden, is een antwoord te vinden in een belangwekkend boek van de hand van Johan Blok, getiteld Haagse trams. Het Haagse trammaterieel van 1864 tot heden. (1993). Daarin staan gegevens die enig licht werpen op het besproken sonnet.

Het blijkt dat de eerste elektrische tram met bovenleiding (na een kort experiment met accutrams) in augustus 1904 begint te rijden op het traject Kurhaus-Plein. In de jaren daarna komen er meer lijnen bij en in maart 1907 maakt de paardentram zijn laatste rit. In 1906 wordt er een tramlijn aangelegd vanaf de Javabrug (nabij het centrum) door de Javastraat en, in het verlengde daarvan, over de Laan van Meerdervoort, met als eindpunt het Valkenbosplein. Als Dèr Mouw in 1907 zijn intrek neemt aan de Laan van Meerdervoort 333, kan hij dus vlakbij zijn huis het nieuwe verschijnsel waarnemen: de laan in het gedicht is dus wel de Laan van Meerdervoort. Wanneer hij naar buiten komt en naar het eindpunt van de tram loopt, kijkt hij inderdaad in de richting van de rails en 's avonds zal hij dus aan weerszijden daarvan de lichtrechthoeken en de vonkenregen hebben gezien.

De vraag rijst dan ook, waarom er in het gedicht geen ‘ik’ voorkomt die de beschreven scène waarneemt. In de meeste andere gedichten van Dèr Mouw treffen we zo'n ‘ik’ wel aan. Als verklaring voor dit verschil opper ik: het zou onwaarschijnlijk zijn dat iemand op een koude, mistige winteravond zo lang buiten staat te kijken, dat hij verscheidene trams af en aan ziet rijden. Naar ik vermoed, schreef Dèr Mouw het gedicht in zijn studeerkamer en putte hij uit zijn herinnering bij het schilderen van de aankomende en vertrekkende trams. Dat feit had hij nodig vanwege de parallellie met het sextet: ook de herinnering glijdt heen en weer in het verleden. Het blijft dus in het vage wie de waarnemer is, omdat Dèr Mouw geen al te concrete situatie van een ‘ik’ wilde oproepen.

Tot slot nog dit: het was voor mij een verrassing, dat de ‘lichtrechthoeken’ voor zowel beginnelingen als

[p. 191]

voor een geoefende lezer als Van den Bergh, zo'n struikelblok vormden. Ze behoorden voor mij zozeer tot mijn ‘tramscript’, dat ik al bij eerste lezing de lichtplekken naast de tram voor mij zag. Dit als gevolg van het feit dat ik, in jonger jaren, als ik 's avonds in een Haagse tram zat, altijd keek naar het ‘meeglijdende’ licht en naar de bewegingen ervan, wanneer de tram objecten naast de rails passeerde. Blijkbaar kennen velen die ervaring niet en leidt dat tot de uiteenlopende gissingen naar de herkomst van de lichtplekken. De studenten dachten aan verlichte vensters van huizen of aan tramhaltes en dus aan elementen die in de tekst geen aanknopingspunt vinden - iets wat bij weinig ervaren interpreten vaker voorkomt. Een ander voorstel, namelijk dat het om de verlichte nummerborden voor- en achteraan de tram gaat, is evenmin aanvaardbaar, ook al wordt hier tenminste een verband met de tram gelegd. Maar het is onmogelijk een standpunt te kiezen vanwaar die beide borden tegelijk zichtbaar zijn. Bovendien maken zij de tram niet tot een verlicht blok. Het merkwaardige is in dit geval dat een grote leeservaring eveneens een handicap bleek: Van den Berghs associatie met twee andere gedichten bracht ook hem op een dwaalspoor.

De reactie op de door mij voorgestelde interpretatie van studenten enerzijds en Van den Bergh anderzijds was verschillend: de eersten waren vrijwel niet te overtuigen van het onwaarschijnlijke van hun gissingen, de laatste erkende terstond dat mijn voorstel beter was. Dit brengt mij opnieuw tot de ook elders al bereikte conclusie (Hollaar 1986a, p. 412), dat, gegeven een zekere deskundigheid, een voortgezette discussie over interpretaties tot consensus kan leiden. Aangezien dat in de meeste wetenschappen het enig haalbare is, is er geen reden interpreteren te beschouwen als een onwetenschappelijke bezigheid.

Jeannette M. Hollaar heeft Nederlands gestudeerd in Leiden met Italiaans als bijvak. Na les te hebben gegeven aan middelbare scholen in Amsterdam en Utrecht en aan de Pedagogische Academie in Deventer, is zij vanaf 1981 met vervroegd pensioen en beoefend sindsdien de neerlandistiek als liefhebberij.

Literatuur

Johan Blok, Haagse trams. Het Haagse trammaterieel van 1864 tot heden. Rijswijk 1993.

A.M. Cram-Magré, Dèr Mouw -Adwaita. Denker en dichter. Groningen1962.

J.M. Hollaar, ‘Een beeld van Slauerhoff’. In: De Revisor 12 (1985) 4, pp.54-59.

J.M. Hollaar, ‘De dichter, de mythe en wij’. Spektator 15 (1986a) 6, pp.406-432.

J.M. Hollaar, ‘Literatuuropvattingen, literatuurwetenschap en wetenschapstheorie’. Forum der Letteren 27 (1986b) 2, pp.111-121

J.M. Hollaar, ‘Boekbespreking van J.J. Oversteegen (1986)’. Forum der Letteren 27 (1986) 4, pp.307-310

J.A. dèr Mouw, Volledig dichtwerk. Amsterdam (1986).

J.J. Oversteegen, Anastasio en de schaal van Richter. Bespiegelingen over literatuur, filosofie, literaire kritiek en literatuurwetenschap. Utrecht (1986).