Vooys. Jaargang 19

[p. 248]

recensies

Gerard Groeneveld, Zwaard van de geest. Het bruine boek in Nederland 1921-1945.
Vantilt (Nijmegen), 2001. 429 blz. prijs € 27,18.
ISBN 90 75697 51 1

Moeder, vertel nog eens van Adolf Hitler

De neerlandicus Gerard Groeneveld (1956), werkzaam als docent aan de Hogeschool voor Economische Studies te Rotterdam, houdt zich al jarenlang bezig met boeken waarvan wij Nederlanders het bestaan al lang uit ons collectieve geheugen hebben geschrapt, namelijk het ‘bruine boek’. Het ‘bruine boek’ werd door Nederlandse fascisten vanaf begin jaren twintig en later ook door nationaal-socialistische splintergroepjes geschreven en uitgegeven om de Nederlandse burger kennis te laten maken met de extreem-rechtse ideologie die volgens hen geheel Europa zou moeten gaan beheersen. Het boek bood in tegenstelling tot de directere vormen van propaganda, zoals het gesproken woord, de gelegenheid om de ideologie van een intellectueel laagje te voorzien en om op wat subtielere wijze invloed uit te oefenen.

Groeneveld is een verzamelaar van deze bruine literatuur in de goede zin van het woord: dankzij hem hebben we eindelijk een globaal overzicht gekregen van de ‘bruine’ literatuurproductie tussen 1920 en 1945. Voorafgaand aan dit standaardwerk had Groeneveld al veel speurwerk verricht, zo blijkt uit zijn respectabele publicatielijst. Een aantal onderwerpen dat in Zwaard van de geest wordt besproken, is al eerder door Groeneveld uitgediept. Hij publiceerde in 1989 een artikel over de Nederlandse vertaling van Mein Kampf, die in 1939 onder de titel Mijn Kamp op de markt kwam. Over de vertaler Steven Barends, die met voornaam eigenlijk Samuel heette, maar dit te joods vond klinken, was een jaar eerder onder de titel Querulant in fascistisch letterland een boekje van de hand van Groeneveld verschenen. In 1992 verscheen er ook nog een over de uitgever ervan, De Amsterdamsche Keurkamer. Verder verdiepte Groeneveld zich in de boekencensuur in bezet Nederland en hield hij zich bezig met de nationaal-socialistische boekhandel Het Bolwerk. De eigenaar Barend Willem Zijfers opende reeds in 1936 - toen nog onder de naam De Driehoek - in de Amsterdamse Kalverstraat het eerste filiaal.

Duidelijk is dat Groeneveld een correctie wilde aanbrengen op het beeld dat uit het vijfdelige werk van Adriaan Venema (Schrijvers, uitgevers en hun collaboratie 1988-1992) naar voren komt. Venema heeft weliswaar als eerste het terrein van de Nederlandse colla-boratie in literaire kringen uit de doeken gedaan, maar schoot in zijn subjectieve benadering te ver door, waardoor het geheel de vorm van een afrekening kreeg. Moeten we het beeld geloven dat Venema van de Nederlandse literaire kringen schetst, dan was je als schrijver of uitgever óf helemaal goed óf helemaal fout: de nuance ontbrak. De kleinste misstap gold in de ogen van Venema als een daad van collaboratie. Bovendien bevat Venemas werk veel onnauwkeurigheden, wat het geschetste beeld niet bepaald geloofwaardiger maakt. Groenevelds objectiviteit - hij doet noch positieve, noch negatieve uitspraken over de persoon zelf - is een duidelijke reactie op deze houding.

De titel Het Zwaard van de geest verwijst naar Goebbels' uitspraak tijdens de oorlogsboekenweek waarin boek en zwaard met elkaar vergeleken worden: de een als wapen van de geest en de ander als wapen van het front (p. 353). De voornaamste functie van het boek volgens het nationaal-socialisme was de propagandistische waarde ervan. Ook Groeneveld wil de functie van het bruine boek laten zien. Hij doet dat als volgt: na een overzicht over de periode vóór 1940 volgen thematische hoofdstukken over onder andere ras en antisemitisme, over de rol van de vaderlandse geschiedenis voor de nationaal-socialistische propaganda, over censuur en ten slotte over boekpropaganda. De lay-out wordt niet apart behandeld. Maar het groot aantal mooie illustraties dat in het boek van Groeneveld afgedrukt staat, geven aan dat beeld voor de propaganda minstens net zo belangrijk was als tekst.

Allerlei aspecten van het bruine boek komen dus aan de orde om een impressie te krijgen van wat er zoal als ‘bruin’ kan worden gedefinieerd . Want één ding is zeker: de grenzen tussen ‘goed’ en ‘bruin’ (en dus ‘fout’) vallen niet altijd even helder te trekken. Als eerste maatstaf zou je de achtergrond en de doelstellingen van de uitgever kunnen nemen, maar soms verschenen nog vóór de bezetting ‘bruine’ boeken bij gerenommeerde uitgeversbedrijven. Zo kwam vlak voor de bezetting Het Duitsche Witboek, Documenten over de laatste faze van de Duitsch-Poolsche crisis op de markt. Dit boek gaat in op de tijd voorafgaande aan de inval van Duitsland in Polen, die hierin als een verdediging van Duitse zijde tegen Poolse agressie wordt

[p. 249]

voorgesteld. Ten tweede: ook schrijvers konden als gevolg van opportunisme en persoonlijke gebeurtenissen soms vreemde sprongen maken. Wat te denken van een sociaal-democraat die zich tot het fascisme bekeert? Als derde criterium geldt natuurlijk de inhoud van de werken zélf. Aan de hand van Groenevelds thematische aanpak krijg je toch een aardige indruk van wat daaraan zoal ‘bruin’ kon zijn: zoals de nadruk op volk en vaderland, op ras en antisemitisme. Maar de verschillende facties binnen het Nederlandse nationaal-socialisme zetten verschillende accenten. Hierdoor kon de ene doelstelling (nadruk op volk en vaderland) wel eens met de andere (ras) in conflict komen: want de rassenleer, die uitgaat van een Germaans ras, ontkent immers het bestaan van een Nederlands volk en verlangt een raszuivere staat. Deze ‘Germaanse’ visie zou in het uiterste geval ertoe kunnen hebben geleid dat het van joden gezuiverde Nederland bij het Duitse Rijk zou worden gevoegd. Hier speelden op de achtergrond politieke meningsverschillen mee, namelijk de strijd tussen de NSB, die de Nederlandse zelfstandigheid wilde behouden, en de meer op de Duitse SS georiënteerde groep, die een zelfstandig Nederland dus niet zo belangrijk vond.

De boeken zelf staan dus centraal in Groenevelds werk, maar in korte biografieën worden schrijvers, uitgevers en instanties besproken die met de bruine boekenproductie te maken hadden. Duidelijk wordt onder andere dat de ‘bruine’ uitgeverijen vanwege de zojuist geschetste ideologische meningsverschillen geen gesloten front vormden, maar elkaar vaak tegenwerkten, wat de propaganda voor het ‘bruine’ boek natuurlijk niet ten goede kwam.

Groeneveld gaat in op de tijd vóór 1940 om het geheel in een bredere context te plaatsen - iets wat Venema verzuimde. De uitgeverij van de NSB, de Nederlandsche Nationaal Socialistische Uitgeverij (afgekort: Nenasu) en de reeds genoemde Amsterdamsche Keurkamer kwamen in mei 1940 immers niet zomaar uit de lucht vallen. Hun bestaan geeft aan dat er óók in Nederland al eerder een - weliswaar kleine - schare aanhangers van het Italiaanse fascisme en het Duitse nationaal-socialisme rondliep. Bovendien vertelt Groeneveld er ook bij hoe de Italiaanse en Duitse situatie was, want daarvan hebben de Nederlandse antidemocraten immers veel afgekeken. Zo bestond er sinds 1927 in Italië een ‘festa del libro’ (feest van het boek) en vanaf 1934 een ‘Woche des deutschen Buches’, een soort boekenweek waarvan de ironie wil dat die in Nederland tot op de dag van vandaag bestaat. Verder beschrijft Groeneveld de grote rol die Joseph Goebbels, de Duitse propaganda-minister, het lezen in het Derde Rijk toekende als middel om nationaal-socialistische propaganda te kunnen verspreiden. Daartoe gelastte Goebbels de inrichting van de Duitse Reichskulturkammer waarbij iedereen zich moest aansluiten die iets met cultuur had uitstaan. Op die wijze kon hij veel beter controle op de cultuurbeoefenaars uitoefenen: censuur en propaganda gingen immers hand in hand. In de bezettingstijd werd een soortgelijke instantie onder de naam Kultuurkamer (met een beginletter ‘K’ omdat dat Germaanser zou klinken) ook in Nederland opgericht. Helaas vergeet Groeneveld een aantal propagandistische publicaties te vermelden dat reeds kort na Hitlers machtsovername in 1933 verscheen met het doel om in Nederland begrip voor het Duitse nationaal-socialisme te kweken, zoals de brochures Over Het Duitsche Nationaal-Socialisme. Een poging tot verklaring van Nederlandsche zijde (1933) van Rudolf Steinmetz en Grondslagen van het Duitsche nationaal-socialisme (1934) van Hendrik Krekel. Beide auteurs waren lid van de Nederlandsch-Duitsche Werk gemeenschap, die voor nauwe contacten met Nazi-Duitsland ijverde. Tegenover het Hitlerregime stond zij welwillend. Groeneveld noemt beide figuren wel, maar alleen in verband met hun rol tijdens de bezetting. Steinmetz wordt zelfs op drie verschillende plaatsen met steeds hetzelfde boek vermeld, namelijk met de in 1942 gepubliceerde Niederländische Betrachtungen zur deutsch-Niederländischen Verständigung (p. 74, 221, 315), waarin hij juist de Duitsers begrip probeerde bij te brengen voor de eigenheid van het Nederlandse volk.

Steinmetz' en Krekels boekjes uit respectievelijk 1933 en 1934 zijn ook in het Duits vertaald. Groeneveld laat echter zien dat het meestal omgekeerd ging. Voor degene die in vertalingen geinteresseerd is, biedt Zwaard van de geest het een en ander: want hoe zeer de Nederlandse Hitler-gelovigen zich ook uitsloofden, het merendeel van de propagandistische literatuur kwam uiteindelijk toch uit Duitsland en werd vertaald in het Nederlands. Johanna Haarers Moeder, vertel eens wat van Adolf Hitler (1942), een biografie voor kinderen over Hitlers jeugd, was ook in Nederland

[p. 250]

behoorlijk succesvol. Dat wekt de indruk dat het toch allemaal niet zo heel veel voorstelde wat er in Nederland zelf tot stand kwam op dat gebied. Inderdaad waren de geschriften vaak van weinig literaire waarde en zijn de meeste schrijvers van bruine literatuur, zoals Jan H. Eekhout, George Kettmann Jr. en Steven Barends, na 1945 uit het gezichts-veld verdwenen. Dat wil echter niet zeggen dat er maar summier ‘bruine’ boeken verschenen. De boekenmarkt werd eronder bedolven en een aantal ervan verkocht ook heel aardig. Dit waren echter meestal de kinder- en jeugdboeken, maar daarover straks meer. Naast de ontspanningslectuur was er een kleine markt voor populair-wetenschappelijke boeken met een lichte propagandistische tint. De Haagse uitgever Oceanus was daarvan het boegbeeld. Met zijn werken over muziek en schilderkunst probeerde deze de ‘Nieuwe Orde’ een beschaafd randje te geven.

Naast de productiekant (uitgevers, schrijvers) is er de receptiekant: wat vonden de lezers aan van het bruine boek? Het aantal verkochte boeken zegt immers niets over hun invloed op de lezer. Groeneveld geeft zelf aan niet precies te weten hoe groot deze geweest is. Wat de antisemitische boeken en brochures betreft, betwijfelt hij dat ze een mentaliteitsverandering bij de Nederlander hebben bewerkstelligd (p.189). Groeneveld merkt over de Duitse situatie op dat hij niet weet of de propaganda voor het bruine boek ondanks de hoge verkoopaantallen wel tot het gewenste effect heeft geleid. (p. 22) Maar - en daar gaat Groeneveld niet op in - oorzaak en gevolg kunnen ook worden omgedraaid als je stelt dat er in Duitsland een grotere mate van gevoeligheid heerste voor nationaal-socialistische propaganda, die aldaar tot aanzienlijke verkoopsuccessen van het ‘bruine’ boek leidde. In het Nederlandse ideologische klimaat ontbrak deze gevoeligheid en daardoor ook de mogelijke invloed van propagandalectuur op Nederland. In werkelijkheid zal het hier een wisselwerking betreffen. Groeneveld geeft zelf aan dat het propagandistisch effect van boeken veel indirecter van aard was dan dat van film, radio of affiche. Een andere interessante vraag die dit boek oproept, maar niet beantwoordt, luidt als volgt: zou een bonafide uitgever er beter in slagen om een propagandistisch boek met succes aan de man te brengen dan een nationaal-socialistische uitgeverij waar de Nederlandse lezer al bij voorbaat wantrouwig tegenover stond?

Hoe staat het trouwens met de invloed van de nazi-propaganda op kinderen? Die zijn bij gebrek aan historische en politieke voorkennis immers gemakkelijker te beïnvloeden. Wetende dat de jeugd de toekomst heeft, hebben de propagandisten, die door de bezetter rijkelijk financiële en personele ondersteuning kregen, zeker hun best gedaan. Zoals al gezegd, zijn er grote aantallen propagandistische kinder- en jeugdboeken verkocht. Het eerste nationaal-socialistische jeugdboek in Nederland was Kwik, de fascistenjongen (1934), vertaling van Der Hitlerjunge Quex van Karl Aloys Schenzinger. Het verhaal draait om de jongen Kwik die lid was van de Hitlerjugend. Het personage was gebaseerd op Herbert Norkus, die tijdens straatgevechten met de ‘roden’, de communisten, daadwerkelijk om het leven was gekomen en vervolgens als martelaar van de Hitlerjugend te fungeren. Tijdens de bezetting verschenen de Drie-Stuiver-Romans met als hoofdpersoon detective Philip Raack. Voor de subtiel antisemi-tische propagandistische werking van deze jeugdreeks, in 1944 toch goed voor een oplage van zo'n 70.000 exemplaren, werd door het Nederlandse verzet zelfs gewaarschuwd. Eerder voor een volwassen publiek bedoeld was het in 1941 bij de Amsterdamsche Keurkamer verschenen Van den vos Reynaerde, geschreven door Robert van Genechten dat een aan de nieuwe tijd aangepaste versie van het middeleeuwse epos moest zijn. Het boek vormde een nationaal-socialistische pleidooi voor raszuiverheid en een ‘natuurlijke orde’ met een krachtige leider. Aan de andere kant richtte het zich tegen de joden die deze waarden ondermijnden. Antisemitische tendensen waren dan ook duidelijk aanwezig in dit werk waarvan de eerste oplage van tweeduizend exemplaren in een mum van tijd was uitverkocht. Op de precieze effecten van deze boeken op de jeugd gaat Groeneveld niet in. Het meten anno 2001 van de invloed van bruine boeken op de mentaliteit van kinderen en jeugdigen in de jaren veertig, zoals een veranderende houding jegens joden, is immers niet zo eenvoudig.

Het sympathieke aan Groenevelds studie is dat hij zonder te bagatelliseren, maar ook zonder de zwart-witschildering van Adriaan Venema, laat zien hoe sommige uitgevers en schrijvers in het net van de steeds verder radicaliserende beweging van de ‘Nieuwe Orde’ verstrikt raakten. Zoals de toch redelijk gerespecteerde schrijver Henri

[p. 251]

Bruning die met een katholieke achtergrond in 1934 lid werd van de Verdinaso (Verbond van Dietsche Nationaal-Solidaristen), na de overval op de Nederlanden in 1940 zich bij de NSB aansloot en het eind 1944 nog in zijn hoofd haalde om begunstigend lid van de SS te worden. En naast katholieken (naast Bruning onder meer Wouter Lutkie) en protestanten (onder anderen Jan Eekhout) waren er zelfs voormalige sociaal-democraten (onder anderen Gerrit Jan Zwert-broek) die de kant van het Nationaal-Socialisme opgingen. Sommige figuren vallen zelfs in geen enkel hokje in te delen. In dit verband kostelijk om te lezen is het levensverhaal van de opportunist W.H.M. van den Hout, alias Willem W. Waterman, die voor de oorlog in dienst was bij een reclame-bureau, luchtige en humoristische boeken schreef, maar in 1940 propagandaleider werd van Zwart Front, een door Arnold Meijer geleide extreemrechtse partij, en meewerkte aan de Drie-Stuiver-Romans. In 1944 voerde hij re-dactie over het satirische propa-gandablad De Gil. Zijn carrière raakte na afloop van de oorlog zelfs in een stroomversnelling, want hij kreeg bekendheid als auteur van de Bob Eversserie die hij onder het pseudoniem Willy van den der Heide schreef, en maakte verhalen voor het seksblad Candy.

Zwaard van de geest geeft vooral veel interessante voorbeelden van bruine boeken, maar weinig echte conclusies. Ondanks de indeling van de boeken in verschillende categorieën die de functie van het bruine boek moeten aangeven, blijft elk hoofdstuk meer een opsomming van een aantal boeken die een bepaald kenmerk gemeen hebben. Hij wil vooral laten zien wat er zoal verscheen, wie het schreef en wat de uitgevers waren. Op afzonderlijke werken gaat hij steeds maar kort in. Het lijkt erop dat Groeneveld vooral een gedegen overzicht heeft willen geven. Een duidelijk beeld van hoe groot bijvoorbeeld de verkopen nou daadwerkelijk waren in vergelijking met boeken van niet-nationaal-socialistische uitgevers ontbreekt. Over het effect van de propaganda doet Groeneveld nauwelijks uitspraken. Het is de vraag of het überhaupt mogelijk is om een conclusie te trekken die verder gaat dan de opmerking dat het effect van de propaganda niet zo heel groot zal zijn geweest. Die pretentie heeft Groeneveld niet en hij belooft dan ook niet meer dan hij waar kan maken. Verder vallen enkele slordigheden op, zoals de spelfouten in de Duitse titels, die een germanist niet aan zich voorbij kan laten gaan. Het blijkt steeds weer een hele opgave te zijn - zowel in Nederlandse kranten als boeken - om Duitse citaten en titels correct over te nemen. Kost het een uitgever dan werkelijk zoveel extra moeite om deze passages door een ter zake kundige te laten bekijken? Een opmerking van inhoudelijke aard betreft de opmerking over de Duitse schrijvers Hans Friedrich Blunck, Bruno Brehm en Werner Bergengruen (p. 97). Deze zouden alle drie in het Derde Rijk gevierde auteurs zijn geweest. Dit wekt de indruk dat ze alle drie het Naziregime een warm hart toedroegen. Groeneveld scheert ze daarmee over één kam: Bergengruen, die het nationaal-socialisme afwees, hoort niet in dit rijtje thuis. Hij was in tegenstelling tot Blunck en Brehm nauwelijks bereid tot concessies tegenover het bewind. Omdat hij bovendien met een driekwart-joodse getrouwd was, moest hij in 1937 de Reichskulturkammer verlaten.

Niettemin heeft Groeneveld een boeiend overzichtswerk geschreven. Hij weet de nuance weer te geven en de voorbeelden spreken tot de verbeelding. Dit beeld wordt nog bevestigd door de vele kleurrijke illustraties met boekomslagen die aantonen dat er destijds toch heel wat geld in de lay-out werd gestoken om het bruine boek aan het kind, de man en de vrouw te brengen. Verder maakt het uitgebreide personenen zakenregister het werken met Groenevelds boek zeer aangenaam.

Christiaan Janssen