Vooys. Jaargang 19

[p. 246]

De heren in hun hofje
Elisabeth Leijnse

Ik geloof niet dat veel dingen in een mensenleven onafwendbaar zijn. Maar tot de weinige onafwendbaarheden reken ik in elk geval deze: wie het waagt iets te schrijven over Jacob Israël de Haan, en niet Delvigne en Ross heet, wordt kort erna door de heren De Haan-deskundigen in het openbaar terechtgesteld. Deze behandeling mochten in het verleden al velen ondergaan die ooit over De Haan schreven of uitspraken deden: Jef Sprankenis, Marijke Stapert-Eggen, Abel Herzberg, Gerrit Komrij en anderen. Een apotheose van rituele executie vormde hun publicatie in Maatstaf 31 (1983) 12, over ‘Jacob Israël de Haan en het editeerprobleem’: zij betrof simpelweg alle andere tekstbezorgers van De Haan dan zijzelf.

Ook het in mootjes hakken van Ludy Giebels is van oudsher een hobby van Delvigne en Ross, al bezorgde de terloopse schimpscheut aan háár adres (tweede alinea) in mijn bovenstaande executiestuk me wel een lachbui. Nu wordt Giebels ervan beschuldigd dat ze haar eigen seksuele fantasma's projecteert op De Haan (zijn gefriemel met Arabische jongetjes!), terwijl de geijkte deskundigen formeel verklaren dat er niets is te weten over ‘De Haans sexual behaviour in Amsterdam en in Palestina’. In 1983 werd Giebels door hen juist aan de schandpaal geklonken wegens haar beeldvorming van een vroom-joodse Jacob Israël de Haan in Palestina, het censureren van ‘bijna gênante’ passages, en het bedekken van de ‘schaamte’ van De Haan. De deskundigen wisten toen wel degelijk: ‘Volgens ons is er een evident verband met Pijpelijntjes, waar het schoenpoetsertje Koos van de Dam op precies dezelfde “bijna gênante manier” wordt benaderd als de Arabische jongetjes in Jeruzalem. Wij vrezen dat de tegenstelling tussen de Amsterdamse libertijn en de Palestijnse vrome jood - alsof Saulus zich tot Paulus had bekeerd! - door boeken als dat van Ludy Giebels kunstmatig in stand wordt gehouden. De vos De Haan verloor zijn haar, maar niet zijn streken: Reinaert met een keppeltje!’ (De Revisor 9 (1982) 5, p. 80) Van projectie (van het romanpersonage Koos van de Dam op de Arabische jongetjes) gesproken.

Dat de hierboven gepubliceerde banvloek die mij nu treft toch nog vijf jaar op zich liet wachten, beschouw ik als een vorm van uitgestelde executie. Bij zoveel gratie rest mij weinig anders dan de deskundigen Delvigne en Ross te danken voor hun aandachtige lectuur van mijn stukken. Toch wil ik bij hun verrijkende kanttekeningen opmerken dat ik vind dat het van enige kwaadwilligheid getuigt dat ze de voetnoten van mijn eerste twee teksten onvermeld laten, waarin consequent de bronnen van de gebruikte parafrases worden aangegeven. Ook wil ik graag gewoon zeggen waarom ik, die niet behoor tot de intieme kring van De Haan-specialisten, toch iets over hem heb durven te publiceren.

Ik schreef in de jaren 1996-1997 drie teksten over De Haan (waaruit hiervoor kriskras wordt geciteerd), simpelweg vanuit mijn intrige voor deze auteur in wiens oeuvre en secundaire literatuur ik me had verdiept. Het eerste stuk vormt de tekst van een lezing die ik gaf in het kader van een colloquium over ‘Tussenfiguren in de literatuur’, dat in september 1996 plaatsvond aan de Universiteit van Namen. Het expliciete doel van het colloquium was om het concept ‘tussenfiguur’ te toetsen en toe te lichten aan de hand van het oeuvre van schrijvers van diversen huize: kolonisten, migranten, postkolonialen, Caribische auteurs. Het leek me zinvol Jacob Israël de Haan aan dit prisma toe te voegen, omdat zijn biografie een interessante casus vormt, en omdat hij het ‘tussenfiguurschap’ vaak heeft gethematiseerd in zijn werk. De bedoeling van mijn bijdrage tot dit colloquium was niet om de geijkte De Haan-deskundigen in deskundigheid te overtreffen - mijn excuses als ik deze schijn heb gewekt -, of om het publiek tot dusver onbekende documenten over de Haan onder ogen te brengen.

Mijn tweede stuk schreef ik op verzoek van de redactie die een bundel samenstelde bij het afscheid van mijn oud-hoogleraar Louis Gillet (UIg), die in zijn onderwijs van closereading en stijlvergelijkend onderzoek zijn waarmerk had gemaakt. Mijn bedoeling was om aannemelijk te maken dat er tussen de eerste en de tweede versie van Pijpelijntjes dermate opvallende stijlverschillen zijn op te merken dat men kan spreken van een ‘verdeysselisering’ van de stijl. Ik heb deze hypothese proberen te staven aan de hand van de briefwisseling tussen De Haan en Van Deyssel uit het ongepubliceerde proefschrift van Delvigne en Ross. Waarvoor mijn excuses.

[p. 247]

Mijn derde tekst over De Haan ten slotte, schreef ik voor het Kritisch Literatuur Lexicon. Ik liet de redactie, toen ze me om deze bijdrage verzochten, weten dat de ‘natuurlijke’ auteurs volgens mij de gecanoniseerde Hanianen Delvigne en Ross zelf waren. Waarom hen niet gevraagd? Uit het antwoord van het Kritisch Literatuur Lexicon begreep ik onder andere dat de redactie in dat geval vreesde dat er door de onvermijdelijke uithalen in diverse richtingen een al te zeer uit z'n balans getrokken stuk over De Haan zou ontstaan. Ik heb in mijn stuk voor het Kritisch Literatuur Lexicon geprobeerd om, behalve een gebalanceerd beeld van de auteur, ook een zo compleet mogelijke secundaire literatuur te presenteren.

Ten slotte bied ik mijn excuses aan voor de mogelijkheid dat ik met mijn ondeskundige stukken bij enkele mensen misschien enige belangstelling zou kunnen hebben gewekt voor Jacob Israël de Haan. Dat was uiteraard niet mijn bedoeling.

Ik kom daarmee wel, met permissie, bij de fundamentele ambivalentie die spreekt uit de vele klaagliederen van Delvigne en Ross over de onvoldoende aandacht die De Haan - en dus de deskundigheidstandem zelf - vindt in de pers, bij andere onderzoekers, en bij uitgevers (zie hun eerste alinea). Na de zeer informatieve artikelen die de heren vooral in de jaren tachtig over De Haan hebben geschreven, kan men zich afvragen of ze niet eerder de marktbedervers dan de pleitbezorgers van hun auteur zijn geworden. Niet alleen de eeuwig polemische toon, ook een simpel gebrek aan redactionele kwaliteit draagt daartoe bij. Ik mag dan wel geen verstand hebben van De Haan, enig verstand van editietechniek heb ik wel. Anno 1994 promoveerden Delvigne en Ross gezamenlijk op een brieveneditie (Brieven van en aan Jacob Israël de Haan 1899-1908) zonder enige editietechnische verantwoording (de drie referenties aan Mathijsen en Verkruijsse zijn cosmetisch), die ze sindsdien, naar eigen zeggen, bij een uitgever proberen te slijten. Hun editie mag dan wel deskundige aantekeningen over De Haan bevatten, het editietechnische puin is moeilijk te ruimen. Is ‘Jacob Israël de Haan en het editeerprobleem’ echt alleen maar een kwestie van onvoldoende belangstelling bij uitgevers en publiek?

Intussen krijg ik bij de namen Delvigne en Ross het visioen van twee begijntjes met smetvrees, die hun dagen doorbrengen met het schoonhouden van hun hofje. Elke bezoeker die het waagt aan te lopen, of zelfs maar even over de haag te kijken, wordt hardhandig verjaagd, waarna de bezems opnieuw voor lange tijd in de weer zijn. Als het hofje weer is ontsmet en aangeharkt, trekken de begijnen zich terug achter hun gordijnen om, onder het genot van een kopje kruidenthee voor de gal, te loeren naar een volgende indringer, die natuurlijk steeds langer op zich laat wachten, hetgeen dan weer stof oplevert tot prettig zelfbeklag.