Vooys. Jaargang 19

[p. 165]

column
Poëzie en academie
Thomas Vaessens

Er is door de eeuwen heen nogal wat inkt gevloeid in defence of poetry. Philip Sidney, Percy Shelley, Joseph Brodsky en Seamus Heaney: allemaal traden zij voor de poëzie in het strijdperk. Steeds wanneer in Rotterdam het festival Poetry International opent, voegt een nieuwe dichter zich met de jaarlijkse feestrede ‘Verdediging van de Poëzie’ in diezelfde traditie. Klaarblijkelijk vindt men dat de poëzie zodanig onder druk staat dat zij op gezette tijden tegen van alles en nog wat in bescherming moet worden genomen.

Toen in november 1995 de Vereniging van Letterkundigen jubileerde, vierde men het negentigjarig bestaan met een symposium over probleemstellingen als ‘is er nog plaats voor de dichter in een samenleving die overspoeld wordt door lasertrucjes in beeld en geluid’. Het is een beetje een naïeve formulering, maar de teneur is duidelijk: we vragen ons af of de poëzie nog wel van deze tijd is. Terwijl de commercie (Free Record Shop, internetboekhandels) de vaste boekenprijs probeert af te schaffen met behulp van retorische vragen als ‘kan dat nog wel in een volwassen democratie, verticale prijsbinding?’, reageren anderen geschrokken: de waarschijnlijk onafwendbare afschaffing van de vaste boekenprijs zal ten koste gaan van het ‘kwetsbare’, het ‘moeilijke’ genre van de poëzie.

Het lijkt erop dat negatief getoonzette speculatie over de toekomst van de poëzie juist in de afgelopen jaren in de mode was. Er is niet veel bibliografisch speurwerk voor nodig om een hele reeks recente titels op te sommen van essays over de stand van de poëzie in de wereld van morgen. ‘Is verse a dying technique?’ en ‘Who killed poetry?’ zijn er voorbeelden van. Of: Death to the Death of Poetry, ‘Making poetry matter’, ‘Heeft poëzie een toekomst?’ en After the Death of Poetry - het is slechts een greep uit de speculatieve, vaak ronduit zwartgallig getoonzette literatuur over de vraag hoe het nou verder moet met de poëzie.

Een bijdrage aan deze traditie die nogal wat stof deed opwaaien, is in 1992 geleverd door de Amerikaanse dichter/criticus Dana Gioia. Hij schetst een droevig en alarmerend doemscenario waarin de poëzie ernstig onder druk staat. ‘Can poetry matter’ heet het essay waarin hij zich de vraag stelt of de poëzie de volgende eeuw wel haalt. Want het staat er nogal beroerd voor in de wereld van de poëzie en het literair klimaat wordt ernstig bedreigd. De meest opmerkelijke in Gioia's reeks van klachten richt zich tegen de universitaire bemoeienis met poëzie en dan met name tegen het vooralsnog typisch Amerikaanse verschijnsel van de academische schrijfopleidingen: het instituut ‘creative writing’. Als we Gioia mogen geloven heeft zich rondom dit nieuwe economische centrum van de poëzie een middelmatig, ‘clubby’ netwerk van volledig in zichzelf gesloten circuitjes gevormd. In dat machtsveld zijn alle dichters belanghebbenden, te afhankelijk en bang om andermans werk eerlijk en, indien nodig, hard te beoordelen. Het voorziet dichters van exclusief-poëtische, maar geïsoleerde en voor de ‘gewone lezer’ oninteressante tijdschriften van en voor leraren en leerlingen poëzie. De discussie over poëzie blijft, voor zover zij bestaat, binnen de muren van de campus en dat heeft de landelijke kranten en culturele tijdschriften inmiddels voorgoed afgeschrikt: geen enkel landelijk dagblad volgt nog de poëzie, zegt Gioia. De dichters zijn weggemarginaliseerd in de verre uithoekjes van enkele zondagse Book Reviews.

De Amerikaanse poëzie is dus volgens Gioia een subculturele aangelegenheid geworden. Dichters maken geen deel meer uit van de mainstream in het artistieke en intellectuele leven. Poëzie is de gespecialiseerde bezigheid geworden van een relatief kleine, geïsoleerde groep. Van wat deze groep doet, dringt maar zeer weinig door in de rest van de wereld. Er zijn dus geen kritische buitenstaanders meer, geen ‘gewone’ lezers. Zeker, het dichterschap verschaft nog wel enig aanzien: de culturele status van de dichters-klasse vergelijkt Gioia met het ‘residual prestige’ van de priester in een dorp vol agnosten. Maar als individuele kunstenaar is de dichter zo goed als onzichtbaar. Dat krijg je ervan als de droge, fantasieloze academicus zich met de poëzie gaat bemoeien... Zelfs al heeft Gioia gelijk (en velen, ook in Nederland, zijn het inderdaad met hem eens dat het slecht gaat met de poëzie), dan nog denk ik dat zijn beschuldigende vinger richting universitaire

[p. 166]

instituten onterecht is. Zijn klacht komt erop neer dat hij vindt dat de poëzie door een parasitaire club van hem is afgenomen. Met een dergelijke verongelijktheid sta je natuurlijk niet sterk. Bovendien: ik geloof niet dat ‘de academie’ de poëzie zou willen claimen, niet in de Verenigde Staten en niet in Nederland.

Gioia's klacht staat in een hardnekkige traditie. Iedere letterkundige die aan een universiteit verbonden is, heeft het wel eens ondervonden: er heerst in de literaire wereld een nauwverholen anti-academisme. Ook de academicus onder de literatuurbeschouwers zou zich tot verongelijktheid kunnen laten verleiden. ‘Academisch’ geldt in de Nederlandse poëziekritiek als pejoratieve term; neerlandici staan bekend om hun buitengewoon onbeholpen schrijfstijl, ze worden ervan beschuldigd elke discussie over literatuur dood te slaan door onmiddellijk te gaan historiseren en hun perspectieven op teksten gelden als nodeloos ingewikkeld.

Het anti-academisme in de wereld van de poëzie, dat natuurlijk deels zijn oorsprong vindt in het feit dat veel letterkundigen het lef hebben hun werk voor een groter publiek toegankelijk te maken (treft één scheikundige ooit het verwijt dat zij of hij te academisch is?), is natuurlijk onzin. Maar kan het worden ontzenuwd door het omgekeerde te beweren? Kan de indruk dat academische letterkundigen parasiteren op de literatuur worden weerlegd door te beweren dat academici voor een gezond literair klimaat onmisbaar zijn? Ik denk het wel.

Gezien de ontwikkelingen in ons vak is dit op het moment misschien geen voor de hand liggend standpunt. Het idee dat de academische literatuurbeschouwing en de poëziekritiek in kranten elkaar beconcurreren binnen één arena is inmiddels achterhaald. Daarvoor is het bereik van de academici inmiddels te groot. Om het tot de poëzie te beperken: poëzie is méér dan alleen de laatstverschenen bundel. Poëzie is een idee dat bestaat in de verbeelding van de drie-, vierhonderd ingewijden die regelmatig dichtbundels kopen, recensies lezen en geabonneerd zijn op literaire tijdschriften. Zij kennen de geschiedenis van het genre en over de toekomst ervan hebben ze opvattingen. In hun optiek vindt er in de wereld van de poëzie een druk verkeer plaats van teksten, ideeën, poëtica's, reputaties, oordelen etcetera. Maar poëzie is ook een hobby. En bepaald geen kleintje. Volgens cijfers van Stichting Schrijven zijn er 620.000 Nederlanders van zestien jaar en ouder die regelmatig gedichten schrijven. Deze groep is ruim drieëneenhalve keer zo groot als de groep van volleyballers in Nederland en bijna vijf keer zo groot als de groep van alle Nederlandse hockeyers. Zoals slechts zes Nederlandse volleyballers en maar elf Nederlandse hockeyers zich landskampioen mogen noemen, zo kan slechts een klein percentage van de 620.000 Nederlandse dichters zich beroemen op publicatie van hun werk. De rest dicht voor vrienden of louter voor zijn plezier. In een derde definitie van poëzie is van geen dichters of gedichten sprake. Wanneer de copywriter in de reclamefolder van het tuincentrum de benodigdheden voor een ‘poëtisch prieeltje’ aanprijst, en wanneer de balletrecensent een beweging ‘poëtisch’ vindt, dan hanteren zij een opvatting van poëzie die zich geheel van de tekst heeft geëmancipeerd. Zij zullen de poëzie overal aantreffen, zelfs al krijgen ze nooit een bundel onder ogen.

De literaire poëzie, de amateurpoëzie en het poëtische: het zijn drie geheel verschillende categorieën die elkaar deels overlappen, maar die deels ook voor elkaar onzichtbaar zijn. Met name de echelons van literaten en amateurs lijken soms ver van elkaar verwijderd. Ze zijn goeddeels autonoom en beschikken over geheel eigen waardensystemen. De academische bemoeienis met poëzie was eigenlijk altijd aan deze onderscheiding gecommitteerd. Net als de literaire kritiek was de letterkundige neerlandistiek traditioneel rondom de eerste categorie van de literaire poëzie gesitueerd. Met de verbreding of contextualisering van de letterkundige disciplines is daarin verandering gekomen. Voor de sociologische geïnteresseerde letterkundige, bijvoorbeeld, zijn de andere twee categorieën, de amateurpoëzie en het poëtische, net zo interessant. En van de literatuur die wordt geproduceerd in het eerste echelon, dat van de literaire poëzie, zal dat gedeelte dat doorsijpelt in het tweede echelon van de liefhebbers (met kenmerken als toegankelijkheid, directheid en eenvoud) voor de (literatuur)socioloog minstens zo interessant zijn als die teksten die in het kleine en gesloten hoog-literaire domein circuleren.

Het ‘relationeel denken’ van met name Bourdieu en zijn navolgers voorziet in een metaforiek die de grenzen tussen de verschillende poëtische echelons overschrijdt. Betekenis en positie van werken en auteurs in het literaire veld worden niet meer gezocht in de unieke kenmerken ervan, maar in de overeenkomsten en verschillen met andere posities. Hiërarchieën bestaan in een dergelijke benadering nog wel, maar ze worden bestudeerd als manieren van ordening, niet meer gebruikt als instrumenten voor uitsluiting of canonisering.

Het is verleidelijk hieraan de conclusie te verbinden dat de letterkundige niet meer automatisch deelnemer is aan het literaire debat. Zijn collega de literatuurwetenschapper heeft daarvan nooit zo'n probleem gemaakt.

[p. 167]

Literatuurwetenschappers neigen ertoe hun discipline strikt te onderscheiden van literatuurkritiek en cultuuroverdracht. Voor sommigen geldt dit onderscheid zelfs als het gewenste resultaat van een emancipatiebeweging. Maar voor neerlandici ligt dat traditioneel anders. En nog steeds zijn veel academische neerlandici óók actief als criticus in de dag- en weekbladen. Ook is de beroepsgroep goed vertegenwoordigd in literaire jury's en commissies en blijken veel neerlandici ook te publiceren in literaire tijdschriften, waarmee ze ertoe bijdragen dat de actuele literaire of literair-kritische discussie vermengt blijft met een meer historische, zo men wil: academische benadering van de literaire actualiteit. Neerlandici hebben zich steeds met de literaire actualiteit bemoeid en ik geloof dat er goede redenen zijn om deze bemoeienis voort te zetten.

We moeten constateren dat er in academisch-letterkundige zin nog slechts institutionele definities van poëzie denkbaar zijn, waarin recht wordt gedaan aan allerlei perspectieven op the idea of poetry - de literaire poëzie, de amateurpoëzie, het poëtische en alle soorten van netwerken waarin deze drie met elkaar zijn verbonden. Welke neerlandicus zal zich nog wagen aan sterk poëticaal en ideologisch geladen, kwalitatieve definitie van poëzie? Je zou in dit verband kunnen wijzen op een zekere democratisering van de academische literatuurbeschouwing: over canons wordt (ook om andere redenen dan de genoemde) veel minder stringent gedacht dan voorheen en literaire processen of netwerken worden ook de moeite van het bestuderen waard geacht als ze geen ‘interessante’ teksten genereren. In een postmodern cultureel klimaat moet bovendien elke claim op het culturele centrum onmogelijk worden geacht. Dat geldt zeker ook de literatuur. De vanzelfsprekende culturele status van ‘moeilijke’ literatuur, van vernieuwing en experiment kan veilig als passé worden beschouwd, ook al omdat het postuleren van universele kwaliteitscriteria als uiterst incorrect geldt.

Zelfs wanneer je dit toejuicht (wat ik, geloof ik, wel doe), zou je tegelijkertijd bang kunnen zijn dat dit, als gevolg van een diep ingebakken zucht naar hiërarchisering, als consequentie heeft dat andere, grijpbaardere criteria worden aangelegd. Van een claim op het publicitaire centrum in de cultuur kan immers wél sprake zijn: koude cijfers liegen niet. Ziedaar het spanningsveld: neerlandici zijn zich ervan bewust dat hun werkzaamheden onafhankelijk (dienen te) zijn van het literaire debat, maar zien tegelijk hoe de boekenbijlagen en culturele supplementen zich steeds meer moeite getroosten aan te sluiten bij een zo groot mogelijke lezersgroep, hypes maken en volgen. Wordt de literaire tekst nu ook in het intellectuele debat enigszins verwaarloosd? Laten we hopen van niet. Of beter: laten we er als academici alles aan doen het tegen te gaan. Maar dan moeten we wel naar buiten blijven treden. Als het aan mij ligt zijn Gioia en de andere anti-academisten nog niet van ons af.