Vooys. Jaargang 19

[p. 96]

column
Lof van de voetnoot
W.P. Gerritsen

Waarom zoveel mensen een hartgrondige hekel hebben aan voetnoten, heb ik nooit begrepen. Er zijn er zelfs die zich niet ontzien de lectuur van een tekst met voetnoten te vergelijken met een situatie waarbij men tijdens het liefdesspel telkens wordt onderbroken en naar beneden moet omdat er gebeld wordt.¹ Maar het feit is onmiskenbaar: een boek met voetnoten geldt maar al te gauw als ‘onleesbaar’. De felste tegenstanders van voetnoten vindt men onder uitgevers. Die zijn ervan overtuigd dat een boek, hoe briljant ook, door de toevoeging van voetnoten totaal onverkoopbaar wordt. Gewoonlijk beginnen zij met een poging de auteur ertoe te bewegen al zijn zorgvuldig op de hoofdtekst afgestemde voetnoten radicaal weg te laten; lukt hun dit niet, dan proberen zij hem onder het mom van toegeeflijkheid ertoe te verleiden zijn noten naar een aanhangsel in kleine druk achterin het boek te verbannen - waarmee de lezer wordt veroordeeld tot een hoogst irriterend heen-en-weer-bladeren dat een permanente aanslag op de concentratie vormt.

In dit stuk wil ik het opnemen voor deze veelgesmade tekstsoort. Naar mijn mening behoort de voetnoot tot de nuttigste en subtielste onderdelen van het wetenschappelijke instrumentarium. Ik beroep mij bij dit pleidooi op twee autoriteiten: Peter Rieß en Anthony Grafton.

In zijn Vorstudien zu einer Theorie der Fußnote² levert de Duitse rechtsgeleerde Peter Rieß een geestige satire op de rituele gewichtigheid die in bepaalde typen van Duits wetenschappelijk proza hoogtij viert. Zo onderscheidt hij een ‘empirische’ naast een ‘dogmatische’ en een ‘historische’ voetnotenleer, in de stellige verwachting dat eerlang ook een ‘filosofie van de voetnoot’ de noodzakelijke wijsgerige grondvesten zal aanbrengen. De geoefende lezer van wetenschappelijke publicaties herkent zonder moeite de door Rieß gedefinieerde soorten en subsoorten van voetnoten. Zo kan men een gevreesde criticus door middel van een zogenaamde ‘wierookvoetnoot’ voor zich in trachten te nemen. De ‘kartel-voetnoot’ berust op het principe ‘citeer jij mij, dan citeer ik jou’. Met behulp van een ‘voorzichtigheidsvoetnoot’ kan men een rookgordijn om een bij nader inzien al te stellige uitspraak in de hoofdtekst leggen.³ Rieß conclusie laat geen twijfel aan het bestaansrecht van de voetnoot: ‘Die Fußnote hat ihren Sinn in sich selbst.’

Een totaal ander boek, al gaat het voor een deel eveneens over de voetnoten van Duitse geleerden, is The Footnote, A Curious History⁴ van de Amerikaanse historicus Anthony Grafton, hoogleraar aan Princeton University. Grafton, groot kenner van het humanisme en de geschiedenis van de klassieke filologie, paart een duizelingwekkende geleerdheid aan een even trefzekere als lichtvoetige stijl. Op zoek naar de oorsprong van de voetnoot voert hij zijn lezers langs de galerijen en door de zalen van een immense bibliotheek naar het model van Borges' ‘Bibliotheek van Babel’, waarin al het weten dat de mens sinds de Oudheid heeft verzameld in perkamenten en lederen banden staat opgetast. Beginnend bij de voetnootpraktijken van de grote Duitse historicus Leopold von Ranke (1795-1886) komt hij via een reeks achttiendeen zeventiende-eeuwse geleerden ten slotte uit bij Pierre Bayle's zeer invloedrijke Dictionnaire historique et critique, waarvan de eerste druk in 1697 in Rotterdam het licht heeft gezien. ‘The vast pages of that unlikely best-seller [aldus Grafton in een van zijn karakteristieke typeringen] offer the reader only a thin and fragile crust on which to cross the deep, dark swamp of commentary.’⁵ De tekst van Bayle's Dictionnaire bestaat namelijk voor een aanzienlijk deel uit voetnoten, en zelfs uit voetnoten bij voetnoten. In deze noten vindt Grafton de oorsprong en het model van wat hij aanduidt als de moderne voetnoot, in zijn dubbele functie van instrument ter documentatie van, en ter discussie over, een relaas of vertoog.

1 Dit overtuigt mij geenszins - in de bedoelde situatie kan men de bel toch afzetten?

2 Peter Rieß, Vorstudien zu einer Theorie der Fußnote (Berlijn/New York 1983; 23 pp.). Het boekje heeft gediend als relatiegeschenk van de Berlijnse uitgeverij De Gruyter aan haar auteurs en andere relaties. Blijkens de NCC is in geen van de Nederlandse wetenschappelijke bibliotheken een exemplaar aanwezig. Ik bezit een fotokopie die mij in januari 1984 is geschonken door mijn betreurde Engelse vriend Leonard Forster.

3 Zeldzaam, maar hoogst doeltreffend, is de zogenaamde ‘Tarnfußnote’, waarin een auteur een fictieve publicatie opvoert om die vervolgens de grond in te boren.

4 Anthony Grafton, The Footnote, A Curious History (Cambridge, Mass. / London 1997). Volgens de gegevens op de keerzijde van het titelblad was al eerder een Duitse vertaling verschenen onder de titel Die tragischen Ursprünge der deutschen Fußnote (Berlijn 1995). De Franse versie biedt een interessante variant op de Duitse titel: Les Origines tragiques de l'érudition: Une histoire de la note en bas de page.

5 Grafton 1997, p. 191.

[p. 97]

Waartoe dienen voetnoten? Hun eerste functie is de lezer ervan te overtuigen dat de schrijver zijn werk naar behoren heeft verricht, dat wil zeggen: dat hij zich terdege op de hoogte heeft gesteld van de stand van zaken betreffende het onderwerp en op basis daarvan een eigen visie heeft ontwikkeld. Voor wie min of meer thuis is op het onderhavige terrein (veel wetenschappelijke boeken worden nu eenmaal primair voor ingewijden geschreven) vervullen voetnoten een tweede functie: de lezer kan met één oogopslag vaststellen op welke bronnen de schrijver zijn beweringen grondvest. Voetnoten zijn ook de geëigende plaats waar een schrijver in discussie treedt met zijn vakgenoten. Een scala van modaliteiten, van hoffelijk tot kwetsend - van vlijm tot bijl, van speld tot sabel - staat hem hierbij ter beschikking. Soms laat hij het bij het vermelden van auteur, titel en impressum van een geraadpleegde publicatie. Maar pas op: als hij aan de titelbeschrijving van het aangehaalde werk een afkorting als ‘Vgl.’ of ‘Cf.’ vooraf laat gaan, begrijpt de goede verstaander dat de geciteerde vakgenoot een andere mening is toegedaan en dat de schrijver diens opvatting afwijst. Engelse auteurs zijn gespecialiseerd in dodelijke toevoegingen als ‘oddly overestimated’; hun Duitse collega's houden het gewoonlijk kortaf op ‘ganz abwegig’ (‘totaal verkeerd’); Fransen kunnen hetzelfde uitdrukken met één veelzeggend woord: ‘discutable’.⁶ Onder de pen van begaafde stilisten kan het gebruik van voetnoten een artistieke dimensie vertonen, waarbij de vergelijking met het contrapunt in de muziek zich opdringt. Er worden twee verhalen verteld. De hoofdtekst geeft een doorlopend relaas, dat het distillaat is van een langdurig proces van wikken en wegen van het beschikbare bewijsmateriaal en de bestaande opvattingen hieromtrent. De noten aan de voet van de bladzijden vertellen een tweede verhaal, dat gelijk oploopt met de hoofdtekst, maar daarvan in karakter geheel verschilt. In deze noten documenteert de schrijver het verloop van zijn onderzoek en de totstandkoming van zijn opvattingen. En als het goed is wijst hij daarbij ook op de zwakke punten in zijn redeneringen en gaat hij niet voorbij aan zijn onzekerheden en twijfels.

In de geesteswetenschappen, vooral als het gaat om historische probleemstellingen, moeten de uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek vaak als reconstructies worden beschouwd, als interpretaties die altijd een subjectief element hebben. Moderne wetenschapsopvattingen beklemtonen het contingente karakter van het historische relaas. De voetnoot is het middel bij uitstek om dit contingente aspect bij voortduring in het licht te stellen. Om nog eenmaal Grafton te parafraseren: slechts het gebruik van voetnoten stelt historici [of wetenschappelijke publicisten in het algemeen] in staat van hun teksten geen monologen, maar gesprekken te maken, discussies waaraan zowel moderne geleerden deelnemen als hun voorgangers en hun onderwerpen.⁷

Prof. dr. W.P. Gerritsen doceerde van 1966 tot 2000 middeleeuwse letterkunde aan de Universiteit Utrecht; met ingang van 2001 bekleedt hij de Scaliger-leerstoel aan de Leidse universiteit, met als opdracht de theorie en de geschiedenis van de filologie.

6 Zie (niet ‘Vgl.’) Grafton 1997, p. 8.

7 Grafton 1997, p. 234.