Vooys. Jaargang 19

[p. 82]

Zonder rechten, als een hond
De morele strekking van Disgrace

‘Een gewapende filosofe’, zo noemt David Lurie, hoofdpersoon in Coetzees roman Disgrace, zijn dochter Lucy. Zij weet echter dat een wapen haar niet kan beschermen tegen eventuele indringers, en ook David zal dat ervaren. Heeft Coetzee een politiek-correcte roman geschreven over de nog steeds moeizame verhouding tussen blank en zwart, of moet de lezer het zelf uitzoeken? De critici zijn het er niet over eens. Saskia Pieterse laat zien hoe dat komt.

Saskia Pieterse

‘I am determined to be a good mother, David. A good mother and a good person. You should try to be a good person too.’
‘I suspect it is too late for me. I'm just an old lag serving out my sentence. But you go ahead. You are well on the way.’
A good person. Not a bad resolution to make, in dark times.
(Coetzee 1999, p. 216)

Deze dialoog tussen een vaderen dochter is afkomstig uit het laatste hoofdstuk van Disgrace, de met de Booker Prize bekroonde roman van de Zuid-Afrikaanse auteur J.M. Coetzee. The old lag, serving out his sentence, is professor David Lurie. Hij tuimelt van de Zuid-Afrikaanse maatschappelijke ladder en eindigt bij zijn dochter op het platteland. Zij heeft zich bewust teruggetrokken uit de stad en het ‘wereldse’ leven. Hun beider positie blijkt zeer kwetsbaar - ze zijn blanke buitenstaanders in een zwarte plattelandsgemeenschap. De lessen die vader en dochter uit hun nederige positie trekken (of juist weigeren te trekken) is in het verhaal een terugkerend onderwerp van discussie en bepaalt de intrige.

Is dit nu een roman over moraal, of met een moraal? Veel recensenten hebben zich geen pijn willen doen aan de ethische speldenprikken in het verhaal en houden het bij het roemen van de weergaloze stijl, de strakke vorm en de ‘gelaagdheid’ van de roman. Zij die zich wel wagen aan een reflectie over de morele strekking, komen tot zeer verschillende inzichten. Ik wil in dit artikel laten zien waardoor dat komt.

Politiek hypercorrecte standpuntbepaling

Jacq Vogelaar ziet het in zijn bijdrage aan het Coetzee-nummer van Bzzlletin allemaal niet zo moeilijk. Coetzee heeft volgens hem eenvoudigweg een allegorie geschreven.

Coetzee heeft zich tot een explicietheid laten verleiden die dicht bij een politiek hypercorrecte standpuntbepaling komt. De dochter is de nieuwe pionierende vrouw, verbonden met de aarde, bereid een bondgenootschap met de zwarten aan te gaan die de baas geworden zijn. Ze is door zwarten verkracht, maar ziet de vernedering als achterstallige schuld, zodat ze zelfs bereid is de vrucht van die overweldiging te dragen. Vrouwen, zwarten, dieren vertegenwoordigen zwijgend de toekomst van een land waar de rol van de paternalistische man is uitgespeeld. De hoogleraar letterkunde [...] vertegenwoordigt in de roman de blanke man, een romantische cultuur, de bevoogdende vader de wereld van de stad, en zelfs, hoewel de man amper vijftig is, aftakeling en ouderdom.
(Vogelaar 2000, p. 24)

[p. 83]

Die ‘blanke man’, ‘bevoogdende vader’ en ‘hoogleraar letterkunde’ is dus David Lurie, docent aan een Kaapse Hogeschool. De professor leidt in Kaapstad een kaal leven, zijn driften en ambities heeft hij in duidelijke hokjes opgeborgen. Het gaat mis als werk en liefde zich met elkaar vermengen. Een kortstondige seksuele relatie met een jonge studente maakt zijn positie als docent onhoudbaar. Als de relatie ontspoort klaagt zij hem aan bij een commissie tegen discriminatie en seksuele intimidatie. Hij erkent schuld, maar weigert halsstarrig de commissie verder in zijn ziel te laten roeren. Dat is olie op het vuur en zijn ontslag is al snel een feit.

David besluit tijdelijk naar het platteland te trekken, naar zijn (bewust) alleenstaande dochter Lucy. Zij heeft daar een hondenkennel en een klein stukje boerenland, ook is ze actief in de dierenbescherming. Alhoewel hij haar dierenliefde en esoterische instelling nogal bespottelijk vindt, gaat hij bij haar vriendin in een dierenkliniek werken. Zijn leven komt in een rustiger vaarwater.

Maar dan wordt hij opnieuw uit ‘Gods genade’ gestoten. Drie zwarte mannen overvallen Lucy in haar huis. David wordt tijdens de overval in brand gestoken en vervolgens in de wc opgesloten. Ondertussen zijn de mannen bij zijn dochter, en David is machteloos. Lucy en David overleven de aanval, Lucy is verkracht. Ze raakt in verwachting en besluit het kind te houden. Ze trouwt met iemand die overduidelijk connecties heeft met haar verkrachters; deze man belooft haar voortaan te beschermen. Ze blijft op haar boerderij wonen. David speelt in haar leven nauwelijks nog enige rol van betekenis. Op haar radicale beslissingen heeft hij geen enkele invloed kunnen uitoefenen.

Vogelaar beargumenteert in zijn reactie helaas niet waarom hij meent dat deze dochter en vader iets vertegenwoordigen, en ook niet waarom dat dan toekomst/vrouw/zwarten/platteland/dier versus verleden/man/blank/stad/cultuur zou zijn. Zelfs al zou je een dergelijke symbolische waarde aan David en Lucy toekennen, dan vergeet Vogelaar nog dat de toekomst die ‘zwarten, dieren en vrouwen’ tegemoet gaan, in de roman wordt voorgesteld als een aaneenschakeling van onverschilligheid, barbarij en vernedering. Zo hypercorrect is het allemaal niet.

Bovendien heeft Vogelaar absoluut ongelijk als hij over Lucy zegt: ‘Ze is door zwarten verkracht, maar ziet de vernedering als achterstallige schuld, zodat ze zelfs bereid is de vrucht van die overweldiging te dragen.’ Het is juist David die telkens denkt dat zijn dochter voor de geschiedenis in het stof wil kruipen. Zij benadrukt juist dat het echte leven niets met abstracte concepten als ‘geschiedenis’ en ‘schuld’ te schaften heeft.

David vraagt haar bijvoorbeeld waarom ze haar verkrachters niet bij de politie heeft aangegeven: ‘Then help me. Is it some form of private salvation you are trying to work out? Do you hope you can expiate the crimes of the past by suffering in the present?’ (Coetzee 1999, p. 112) Zij antwoordt dan zeer stellig: ‘You keep misreading me. Guilt and salvation are abstractions. I don't act in terms of abstractions. Until you make an effort to see that, I can't help you.’ (Ibidem, mijn cursivering, SP)

Een vergelijkbare dialoog ontspint zich over de vraag waarom Lucy op de boerderij wil blijven:

‘Be sensible, Lucy. Things have changed. We can't just pick up where we left off.’
‘Why not?’
‘Because it's not a good idea. Because it's not safe.’
‘It was never safe, and it's not an idea, good or bad.
I'm not going back for the sake of an idea. I'm just going back.’ (Ibidem, mijn cursivering, SP)

Lucy weigert halsstarrig haar lot te historiseren. Zij wil de overval niet tot een publieke kwestie maken.

‘You want to know why I have not laid a particular charge with the police. I will tell you, as long as you agree not to raise the subject again. The reason is that, as far as I am concerned, what happened to me is a purely private matter. In another time, in another place it might be held to be a public matter. But in this place, at this time, it is not. It is my business, mine alone.’
‘This place being what?’
‘This place being South Africa.’ (Ibidem)

De gedachtegang van Lucy is maar moeilijk te begrijpen. Haar keuzes stellen ons voor raadsels. Waarom gaat ze niet weg na de verkrachting? Waarom doet ze geen aangifte? Coetzee geeft geen commentaar. Disgrace is een personale roman; we zitten aan de blik van David Lurie vastgeklonken. Uitspraken van personages worden niet expliciet geïroniseerd, vertellerscommentaar ontbreekt nagenoeg geheel, en David komt niet tot een bijzonder inzicht in de motieven van zijn dochter.

[p. 84]

illustratie Kim Bell

[p. 85]

De ‘explicietheid’ en ‘morele hypercorrecte standpuntbepaling’ die Vogelaar zo ergert, is mij dus niet opgevallen. Salman Rushdie ook niet. Rushdie stoort zich in zijn column op het internet zeer aan de afwezigheid van morele vingerwijzingen:

When a writer's created beings lack understanding, it becomes the writer's task to pro vide the reader with the insight lacked by the characters. If he does not, his work will not shine a light upon darkness, but merely become a part of the darkness it describes. This, alas, is the weakness of Disgrace. It doesn't, finally, shed enough new light on the news.
(Rushdie 2000)

Rushdie poneert hier met grote overtuiging een poëticale opvatting die het hart van een auteur van negentiende-eeuws idealistische damesromans sneller doet kloppen. De vraag is wat een schrijver van boeiend proza ermee aanmoet. Godzijdank wordt er over Jozef K., Madame Bovary en Osewoudt niet verteld dat ze hun situatie verkeerd inschatten, dat er nog vele wegen uit de ellende zijn. Een schrijver maakt literatuur, geen psychiatrisch behandelplan.

Een vergelijking tussen Disgrace en bijvoorbeeld Madame Bovary is uiteraard niet eerlijk. Madame Bovary, Jozef K en Osewoudt gaan kansloos ten onder in hun droomwereld (of droomwerkelijkheid), maar komen daarbij niet in conflict met reële morele eisen en wetten. David en Lucy krijgen daar wel mee te maken.

Het is echter een redeneerfout om te denken dat als er in de roman een morele dimensie aanwezig is er meteen simplistische didactische eisen aan het verhaal gesteld moeten worden. Coetzee heeft zijn taak als schrijver in deze kwestie juist zeer goed begrepen. Hij blijkt in staat om in een verhaal politieke en morele aspecten te betrekken, zonder daarbij de literatuur te vereenvoudigen tot het niveau van de morele verhandeling of het politieke debat.

One can only be punished and punished

Disgrace is geen allegorie en ook geen idealistische vertelling, maar wat is het dan? Een realistische roman over het Zuid-Afrika van na de apartheid wellicht? Yves van Kempen benadrukt in zijn artikel over Wachten op de barbaren dat ook Disgrace een product is van verbeeldingskracht, en dus als zodanig gelezen moet worden.

In de kritieken kregen vooral de grote, aanhoudende problemen die het land nog steeds in haar greep houden veel aandacht: het explosieve mengsel van bevrijding, ressentiment en zich doorzettend geweld. Alsof het hier een sociologische studie betrof. Het fenomenale aan het boek is nu juist dat het woord voor woord literaire verdichting is, dat het spreekt met een verbeeldende kracht die nergens expliciteert, maar daarentegen altijd ondermijnt. De lezer die de roman uit heeft, blijft volslagen gedesoriënteerd achter. Alle gedachten over recht en onrecht worden hem van de tong gehaald, een conclusie laat zich niet formuleren. Het verhaal kent geen moraal. (Van Kempen 2000, p. 3)

Om dit punt van Van Kempen te illustreren wil ik laten zien hoe Coetzee de machine beschrijft waarin David Lurie dode honden laat verbranden. Het is een gedetailleerde en realistische beschrijving - maar tegelijkertijd is de machine ‘De Grijnzende Dood’ zelf, die in zes dagen een nieuwe wereld schept.

On his first Monday he left it to them [de arbeiders] to do the incinerating. Rigor Mortis had stiffened the corpses overnight. The dead legs caught in the bars of the trolley, and when the trolley came back from its trip to furnace, the dog would as often as not come riding back too, blackened and grinning, smelling of singed fur, its plastic covering burnt away. After a white the workmen began to beat the bags with the backs of their shovel before loading them, to break the rigid limbs. It was then that he intervened and took over the job himself. The incinerator is anthracite-fuelled [...]. It operates six days of the week, Monday to Saturday.
On the seventh day it rests.
(Coetzee 1999, p. 145)

Passages krijgen in Disgrace regelmatig op een soortgelijke manier een religieuze dimensie. Van rechttoe rechtaan realisme is geen sprake.

Rest er dan niets anders dan chaos en ondoorgrondelijkheid? ‘Het verhaal kent geen moraal’, stelt Van Kempen. Een heldere conclusie, maar helaas zijn er teveel zaken die daarmee over het hoofd worden gezien.

Zo zijn, zoals gezegd, ‘acceptatie’ en ‘de lessen die we leren’ terugkerende gespreksonderwerpen

[p. 86]

tussen de personages. Als David na de overval op zijn dochter de (zeer gelovige) vader van de verleide studente bezoekt, hebben de twee vaders het volgende opmerkelijke gesprek:

The question is not, are we sorry? The question is, what lesson have we learned? The question is, what are we going to do now that we are sorry?
[...] May I pronounce the word God in your hearing? [...] The question is, what does God want from you, besides being very sorry?
(Coetzee 1999, p. 172)

Lurie antwoordt daarop het volgende:

‘Normally I would say’, he says, ‘that after a certain age one is too old to learn lessons. One can only be punished and punished. But perhaps that is not true, not always. I wait to see. [...] I am sunk into a state of disgrace from which it will not be easy to lift myself. It is not a punishment I have refused. I do not murmer against it. On the contrary, I am living it out from day to day, trying to accept disgrace as my state of being. Is it enough for God, do you think, that I live in disgrace without term?’
(Ibidem)

Hij weigert consequent om lessen te leren.

Dochter Lucy probeert met haar situatie in het reine te komen door deze volledig te aanvaarden, zonder enige slagen om de arm:

‘Yes' I agree, it is humiliating. But perhaps that is a good point to start from again. Perhaps that is what I must learn to accept. To start at ground level. With nothing. Not wit nothing but. With nothing. No cards, no weapons no property, no rights, no dignity.’
‘Like a dog.’
‘Yes, like a dog.’
(Ibidem, p. 205)

Lucy accepteert dat ze niet veel meer is dan een hond. Dat het hoogmoedig is rechtvaardigheid te eisen: je mag allang blij zijn dat je kan overleven. Ze strijd ook niet tegen onrechtvaardigheid, maar tegen achteloosheid. Mensen behandelen honden alsof het dingen zijn. Tegen die vorm van onverschilligheid (die uiteraard veel meer aantast dan alleen het leven van de honden) strijdt ze, het is de morele basis waarop haar leven is gebouwd.

Het boek vertelt in eerste instantie het verhaal van David Lurie, maar zijn rol wordt steeds zwakker. Als de krijtlijnen van zijn overtuigingen en opinies door de auteur nagenoeg zijn uitgeveegd, blijft het voornemen van Lucy over: ‘'I am determined to be a good mother, David. A good mother and a good person.’ (Ibidem, p. 216)

Saskia Pieterse studeerde Nederlandse taal- en letterkunde aan de Universiteit Utrecht. Momenteel is ze werkzaam bij taleninstituut Babel.

Literatuur

J.M. Coetzee, Disgrace. Londen 1999.

Yves van Kempen, ‘Een geschiedenis van Barbarij’. In: Bzzlletin 273 (2000), pp. 3-11.

Salman Rushdie, ‘When blindness is seen as vision’. Theage.com.au, 2000.

Jacq Vogelaar, ‘Zelfbeschrijving van een tussenpersoon’. In: Bzzlletin 273 (2000), pp. 17-26.