Vooys. Jaargang 19

[p. 59]

Living on a poem
Ingmar Heytze

We schrijven 21 november 2000. In de Volkskrant staat een stukje van Peter Swanborn over een zes weken eerder verschenen Bzzlletin. Volgens Swanborns artikel beweert de dichter Ilja Pfeijffer dat ik, evenals een aantal generatiegenoten, voorstander ben van ‘maximale verstaanbaarheid’. Verderop lees ik dat wij ons ‘niet voor niets gebeurende dichters noemen’. Nu heeft zelfs een tapir meer verstand van hedendaagse Nederlandse poëzie dan Peter Swanborn, maar hij splitst mij wel een geuzennaam in de maag waar ik nooit om heb gevraagd.

Ik besluit mijn collega's in te lichten en het Bzzlletin te gaan lezen in de universiteitsbibliotheek. Daarin staat inderdaad een artikel van Ilja Pfeijffer met de titel ‘De mythe van de verstaanbaarheid’. De inzet van het stuk is te bewijzen dat onbegrijpelijke poëzie altijd beter is dan makkelijke, in het bijzonder waarom Pfeijffers eigen poëzie beter is dan die van mij en van een aantal met naam en toenaam genoemde generatiegenoten. Om de lezer te overtuigen wordt allereerst een argumentatief even onnodige als onzinnige scheiding aangebracht tussen de poëtica van Ruben van Gogh, Bart FM Droog, Ramsey Nasr, Serge van Duijnhoven, Hagar Peeters en Arjan Witte enerzijds, en die van Erik Menkveld, René Puthaar, Mustafa Stitou en Menno Wigman anderzijds (Pfeijffer noemt er meer, maar ik beperk me hier graag tot de dichters wier werk ik van harte kan aanbevelen). Het is een scheiding waar in ieder geval René Puthaar zich al openlijk tegen heeft verzet, en ik vermoed dat Menno Wigman er ook niet al te blij mee is. Ruw samengevat stelt Pfeijffer dat veel dichters uit het eerste kamp zijn geboren op het podium en daarom dus louter poëzie schrijven die geschikt is voor op de planken. Hij doopt dit verstaanbare poëzie: ‘waar een lezer er zo lang over kan doen als hij wil om een hechte tekst te doorgronden, moet een publiek dat luistert het allemaal in één keer in het tempo van de voordracht kunnen snappen.[...] Wat het beste werkt op het podium zijn gedichten die een origineel idee uitwerken, bij voorkeur met een verrassende clou, in verzorgde maar toegankelijke taal, met aandacht voor klank en ritme, maar verder zo dicht mogelijk bij de taal van alledag’, aldus Pfeijffer. In de rest van het vijfduizend woorden tellende artikel werkt hij uit waarom moeilijke poëzie beter is dan verstaanbare. Er wordt betoogd dat ontoegankelijke poëzie vanzelf verstaanbaar wordt als je haar anders leert lezen. Met rugdekking van Longinus stelt Pfeijffer dat waarlijk grote dichters (waaronder hijzelf) niet op het veilige terrein van verstaanbaarheid blijven. Het is een aanstekelijk, prikkelend en goed geschreven stuk, dat slechts in lichte mate wordt ontsierd door een roffelende borstkloppartij op het einde: het artikel sluit af met het programmatische gedicht ‘Vuurvogel’, dat vriend en vijand slechts zal doen volharden in zijn mening over dichter en werk.

Afgezien van een wat al te gezond literair zelfbeeld maakt Pfeijffer slechts één essentiële denkfout, waardoor het fundament van zijn redenering drijfzand wordt: dat dichters dichten om begrepen te worden.

Laat ik allereerst de handschoen oppakken en duidelijk stellen dat ik geen podiumdichter ben. Dat wil zeggen, het is niet mijn hoofdvak. Een dichter die toevallig niet optreedt voelt zich ook geen papierdichter. Je bent dichter, punt uit. En op het moment dat je voorleest aan een publiek ben je - voor de duur van je voordracht - podiumdichter, of je nu Ilja Pfeijffer heet of Ingmar Heytze. Dat mijn werk het mogelijk beter doet op het podium en zijn werk op papier wellicht meer tot de verbeelding spreekt, zegt ongetwijfeld iets over onze verschillende werkwijzen en aandachtspunten bij het schrijven van poëzie, maar niets over de literaire waarde van onze gedichten. Er is niets makkelijks aan mijn toegankelijkheid en niets moeilijks aan Pfeijffers hermetisme. Ik ben ervan overtuigd dat wij allebei een gedicht zouden kunnen schrijven in de stijl van de ander en het onder elkaars naam zouden kunnen publiceren zonder dat het iemand opviel. Toevallig schrijf ik graag heldere gedichten, maar welk soort poëzie het beste werkt op een podium, interesseert me geen donder. Ik ben Jon Bon Jovi niet. En ik wil niet dat mijn publiek de betekenis van mijn gedichten met een keer luisteren

[p. 60]

meekrijgt, maar dat bezoekers van mijn optredens door mijn manier van voordragen genoeg interesse krijgen om mijn werk nog eens te willen horen, lezen en herlezen. Daarbij is begrip wat mij betreft ondergeschikt aan herkenning. Ik heb het al vaker gezegd: geen schilder die vindt dat de aanwezigen op een expositie zijn werk thuis moeten kunnen natekenen, geen dirigent die verwacht dat concertgangers na afloop een partituur van het gespeelde kunnen schrijven - waarom zou ik er als dichter dan naar streven dat mijn toehoorders mijn gedichten in het bestek van één voordracht begrijpen?

De grootste denkfout die Pfeijffer in ‘De mythe van de verstaanbaarheid’ maakt, is dat dichters van transparante gedichten schrijven voor begrip en schrijvers van moeilijke poëzie niet. Ik waag het om van beide kampen, als ze al zo zwart-wit zouden bestaan, zowel de zucht naar begrip als de afkeer van eenduidigheid in twijfel te trekken. Sowieso lijkt elke intentie met poëzie me een rijkelijk fictief gegeven. Iedere bedoeling van een gedicht is een bedoeling achteraf, laat staan dat de ene bedoeling belangwekkender poëzie oplevert dan de andere. Ik heb nooit onder stoelen of banken gestoken dat ik poëzie zie als entertainment en dat ik liever toegankelijk schrijf dan experimenteel - maar je zult mij nooit horen beweren dat experimentele, cryptische of a-muzikale gedichten minder voorstellen dan inhoudelijke, verstaanbare of beluisterbare poëzie. Sterker nog, het ophemelen van het ene genre ten koste van het andere beschouw ik als antiek gedachtegoed. Het getuigt van een geestelijke benauwdheid die tegenwoordig nog slechts wordt gevonden in kringen van critici, academici en commissieleden van het Fonds voor de Letteren.

Als een dichter zo nodig iets moet bedoelen met een gedicht, zou het enige acceptabele doel zijn: het maken van gedichten die een handvol mensen weten te raken. De vraag hoe je dat voor elkaar krijgt, beantwoorden goede dichters en goede lezers/luisteraars samen, met hun eigen, onvervreemdbare stijl van schrijven/voordragen en lezen/luisteren. Algemene kwaliteitsvoorschriften werken niet - anything goes. Een echte dichter volgt geen regels, maar schrijft zijn hoogstpersoonlijke leerboek in verzen. En ik weet van geen leerboek waarin staat dat ‘begrijpen’ gelijk moet staan aan ‘geraakt zijn’. Pfeijffers mythe van de verstaanbaarheid is een zelfgeschapen mythe.

‘De mythe van de verstaanbaarheid’ is to vinden in Bzzlletin nummer 274, jaargang 30. Bijna alle reacties van de betrokken dichters zijn te vinden op de site van de Dichters uit Epibreren: http://www.epebreren.com/pages/reacties.htm.

illustratie Wouter Gresnigt