Vooys. Jaargang 19

[p. 38]

Voorzienigheidje spelen
De Scylla en Charibdis van het Couperus bewerken

Een alcoholist als vader, een hysterische moeder, een zelfmoordenaar in de familie - er zit genoeg drama in de roman Eline Vere van Louis Couperus. Het zal dan ook geen verbazing wekken dat deze roman twee keer voor het toneel is bewerkt. Dat dat bewerken niet zonder problemen is, laat Harold Konickx zien in zijn artikel. Hierin laat hij twee Elines voor het voetlicht treden, twee heel verschillende femmes fragiles.

Harold Konickx

Tussen 1916 en 1917 schreef Louis Couperus voor de toen net opgerichte Haagsche Post een serie epigrammen, naar het klassieke voorbeeld van de Latijnse epigrammatici. In ‘Op toneelspelschrijfkunst’ vertelt Couperus hoe op een dag een jonge theaterdirecteur bij hem op bezoek komt. Hij biedt de schrijver geld aan zijn romankunst te laten voor wat die is, en om voortaan alleen nog origineel toneelwerk te leveren. De reactie van Couperus op het voorstel is als volgt:

‘Meneer,’ antwoordde ik (matte stem); ‘u vergeet, dat mijn talent, als ik dan nederig mag aannemen dat ik een beetje talent heb, geen weêrhaan is, die met alle litteraire “richtingen” uit kan waaien, maar stèl eens, dat ik tooneelspelen zoû kùnnen schrijven... dan blijf ik toch maar liever trouw aan de epiek, aan de epische roman-tiek. Kijkt u eens meneer; ik ben tot nog toe altijd zoo heerlijk voorzienigheidje geweest, ik heb Onze-Lieve-Heertje gespeeld (dat is heusch wel aardig!) over de personage's, die ik “schiep” en als ik ze in toneelspelen drong, zoû u ze gaan bedillen. Ik ben tot nog toe mijn eigen regisseur geweest [...] En dat vind ik zoo heerlijk. Mag ik dus maar romanschrijver blijven, zonder mijn talent te “stuwen”??’
(Couperus 1987, p. 242)

Het idee dat hij niet alle aspecten van zijn verhaal in eigen hand had, maar veel moest overlaten aan de vaardigheden van de uitvoerenden, was hem als echt romancier een gruwel. De vraag om toneelwerk zal hem echter niet voor niets gesteld zijn. Het werk van Couperus heeft iets uitgesproken theatraals.

Eline Vere is daar niet het minste voorbeeld van, deze roman is tweemaal voor het toneel bewerkt. Toen Elisabeth Couperus - eega en nicht van de schrijver - en Hans de Wolf de roman in respectievelijk 1918 en 1987 voor het toneel bewerkten, hebben beiden zich ongetwijfeld het hoofd gebroken over de problemen die de bewerking van een roman als Eline Vere met zich meebrengt. Want hoewel deze roman vol theater is, is hij niet zonder meer geschikt voor een toneelversie. Dat ligt zeker niet aan de dialogen, Couperus was in staat om voortreffelijke dialogen te schrijven. In Eline Vere zijn ze op meerdere plaatsen te vinden.

Zelfs de plot is niet het probleem. Die is immers een soapachtig samenraapsel oprispingen van een hysterische hoofdpersoon die maar geen grip op het leven kan krijgen, hoe hard ze ook haar best doet. Vijfhonderd pagina's lang zijn we getuige van Eline Veres melodramatische wanhoop. We zien hoe ze verliefd wordt op een dikke operazanger, kibbelt met haar zusje, onder de indruk is van de halfbakken filosofieën van haar neef, bijna trouwt met een onberispelijke burgerman en hoe ze na tal van beslommeringen in een Haags pension sterft aan een overdosis morfine. Daar valt zeker toneel van te maken, zou je zeggen.

Het probleem van een toneelbewerking van die roman schuilt ergens anders in. Neem een passage als deze:

[p. 39]

Hij gevoelde zich in de laatste dagen zeer uitgeput. Een matheid verlamde zijn ledematen; het scheen hem, of er lauw water door zijn aderen vloeide in plaats van bloed; een mist scheen somwijlen over zijn hersenen te hangen, zoodat hij niet denken of zich iets herinneren kon. Zijn geaderde oogleden vielen kwijnend over zijn fletsen, lichtblauwen blik; zijn onderlip scheen als moede neêr te hangen en er groefde zich daardoor een trek om zijn kleinen mond, die hem iets zeer lijdends gaf.
(Couperus 1987, p. 113)

In een prachtige, meanderende stijl beschrijft Couperus hier de luiheid van Elines neef Vincent. Een luiheid die tot in elke vezel van het personage lijkt te zijn doorgedrongen. Couperus beschrijft het innerlijk aan de hand van het uiterlijk en toont ons hoe mensen verstrikt raken in hun tobberijen, hoe ze vergeten iets van hun leven te maken. Ze maken schijnbewegingen. Dat is de crux. Die mijmeringen van Couperus' personages lijken niet bestemd voor het toneel. Op het podium moet er gehandeld worden, niet gepeinsd. Goed drama roept bovendien de spanning van het intermenselijke conflict op. Leent een in zichzelf gekeerd personage als Eline Vere zich daar wel voor? Komt de doorwrochte psychologische laag van de roman op het toneel wel uit de verf?

Verteltoneel

Elisabeth Couperus schreef de minst spannende bewerking van Eline Vere. Haar stuk maakt bovendien een rommelige indruk. Ze maakte geen keuze uit de vele personages die de roman bevolken. Ze gaf ze bijna allemaal een plek, waardoor niemand echt uit de verf komt.

Veel interessanter is de bewerking van Hans de Wolf. Hij bracht het grote aantal personages terug tot vier en maakte Eline Vere - in de tekst telkens met ‘Eline’ aangeduid - tot de onbetwiste spil van zijn toneelversie. Meteen aan het begin is het duidelijk dat het vooral om haar zal gaan. De andere personages introduceren Eline als volgt:

Otto: Ze is lief, elegant, mooi...
Henk: Maar moeilijk, / ze is mooi maar moeilijk
Otto: Soms een pauw, soms een slang, soms een duif
Henk: Ze heeft een tikje beet / dat hebben ze allemaal / alle Vere's hebben een tikje beet
Otto: Ze is...
Vincent: Stop! Het is haar verhaal.
(De Wolf 1987, p. 3)

Eline staat centraal, in het hele stuk. De drie andere personages zijn slechts secondanten die de tekst van de hoofdpersoon van enig reliëf voorzien.

Verder is het opmerkelijk dat De Wolf zijn personages vertellerstekst in de mond legt. Zijn vier personen spreken observaties over zichzelf en anderen letterlijk uit. Elisabeth Couperus daarentegen verstopte de bespiegelingen over personages in de regieaanwijzingen van haar stuk. Regieaanwijzingen zijn normaal gesproken bedoeld om de acteurs in hun acteerspel te helpen, maar zij hebben in Couperus' toneelstuk een tegengesteld effect bewerkstelligd, lijkt me. Het was bijvoorbeeld de bedoeling dat de tegenspeler van Eline haar ‘bewonderend’ opnam en dat de actrice die Eline speelde (Else Mauhs) hem daarna als volgt toeknikte: ‘steeds kwijnend en een beetje treurig’. Henk zou dan vragen wat er scheelde, waarop Eline ‘met een verren starenden blik’ nee schudde, waarop ze ‘behaagziek’ moest kreunen. Elders zette ze in haar tekst dat de actrice die Eline moest vertolken ‘het angstzweet’ diende te laten uitbreken. Daarbij moest ze haar hoofd ‘dof’ moest laten worden. (Couperus 1918, pp. 4, 5, 61)

Elisabeth Couperus' bewerking van de debuutroman werd door critici niet gewaardeerd. ‘Wie kent het boek niet? En Elisabeth Couperus heeft ervan

[p. 40]

illustratie Raymond Reinewald

gemaakt: een toneelstuk’ zegt een criticaster van het periodiek Stad en Land op balorige toon. Hij vervolgt: ‘Ik moet althans aannemen dat het een toneelstuk is, al heb ik er niet veel van gemerkt. Den vorm van een toneelstuk heeft het, maar het wèzen? Het is een verzameling toneeltjes, waaronder enkele van kleur en verven, zonder veel verband, het rammelt en het verveelt’. De conclusie kan in zijn ogen alleen maar zijn dat het stuk hem ‘niet nader [...] tot Couperus en Eline Vere’ heeft gebracht. (Hans 1918)

Ook uit andere recensies blijkt dat Elisabeth Couperus er niet in slaagde een deugdelijk toneelstuk uit de roman te ‘trekken’. Haar werd verweten dat ze op twee paarden wedde. Enerzijds poogde zij de roman tot in het onmogelijke na te volgen, hem al te letterlijk naar het toneel te vertalen, door bijna alle personages over te nemen. Anderzijds deed ze de roman schromelijk tekort door de verfijnde bespiegelingen over de personages in de regieaanwijzingen te verstoppen.

Als gezegd liet Hans de Wolf bij zijn bewerking van Eline Vere deze reflecties letterlijk intact. Ging hij daardoor eigenlijk niet veel verder in het al te letterlijk navolgen van de romancier? Over de voorstelling naar deze tekst - een productie van de Haagsche Comedie onder regie van Aram Adriaanse - merkte theatercriticus Hans van den Bergh in elk geval op dat het letterlijk verwerken van Couperus' verteltechniek toneel oplevert dat eerder literair dan dramatisch is: ‘Er ontstaat dus weer een vorm van vertellend toneel, waarbij je je kunt afvragen of het publiek dàn niet beter het hele verhaal in Couperus bewoordingen kan worden voorgelezen, terwijl ook het zelf thuis stilletjes lezen bij het haardvuur onmiskenbare voordelen biedt.’ (Van den Bergh 1990)

De kwintessens van Eline Vere is het hele spectrum aan hersenspinsels waarin de lezer mag verdrinken. Wie dat letterlijk op het podium zet, maakt blijkbaar een niet-dramatisch toneelstuk. Wie het weglaat uit de gesproken tekst, krijgt het verwijt dat - hoe hard hij of zij het ongetwijfeld ook geprobeerd heeft - de toneelversie niets meer met Couperus te maken heeft. Ziehier: de Scylla en Charibdis van het Couperus bewerken.

[p. 41]

Vitaliteit

Hoewel ook De Wolf trouw probeerde te blijven aan de roman, wist hij zich Eline Vere toch veel meer toe te eigenen dan Couperus' vrouw. Dat blijkt vooral uit de gedurfde wijze waarop hij de hoofdpersoon heeft neergezet. Hans de Wolf maakte haar daadkrachtig en zelfbewust. Ze lijkt daardoor meer op Carry van Bruggens Eva, dan op Couperus' Eline Vere.

De manier waarop Eline Vere door Hans de Wolf van een eigentijds stempel werd voorzien, was voor de meeste recensenten een reden om de voorstelling te prijzen. Misschien wekte ik door het citaat van Hans van den Bergh de verkeerde indruk, maar de reacties op De Wolfs Eline waren overwegend positief:

De bewerking toont in een secuur afgewogen wisseling van dialogen en uitgesproken gedachten een boeiend portret van een jonge vrouw, die het een eeuw geleden net zo moeilijk had met de angst en verwarring van het leven als velen van haar hedendaagse leeftijdsgenoten. De entourage van het deftige Den Haag van toen dient duidelijk een universeel kernthema.
(Geerlings 1987)

Een ander merkt op dat de toneelschrijver ‘een merkwaardige kracht’ aan het verhaal gaf. Dat het leek alsof De Wolf ‘de vitaliteit die de vrouwelijke hoofdpersoon bezit ondanks haar zucht naar languissant gedrag, wilde laten domineren’ (Freriks 1987). In de roman komt die vitaliteit veel minder sterk tot uiting. Eline Vere is de vleesgeworden verveling die sterft aan het nietsdoen. Zonder ooit ergens echt voor te kiezen.

Het meest sprekende voorbeeld van de vitaliteit van De Wolfs Eline is te vinden in het derde bedrijf van het stuk. Eline neemt daar een pistool in haar mond. De parallelle passage is in de roman pas op het einde te vinden. Eline bevindt zich in de zitkamer van haar zwager Henk en bekijkt diens wapenrek. Ze mijmert dan over een zelfmoord:

Stel eens voor, dat ze zichzelve van kant wilde maken, hoe zoû ze het dan doen? Een kris in haar borst? Een kogel door haar mond? O, neen, neen, ze zoû er nooit den moed toe hebben en daarbij ze zoû nooit een kris of een pistool weten te hanteeren. Misschien zoû zij zich slechts verwonden, verminken en... blijven leven. (Couperus 1987, p. 551)

Hans de Wolf heeft Elines mijmering vervangen door een echte daad. In een regieaanwijzing staat: ‘(Eline ziet het pistool en steekt dat in haar mond, maar legt het dan weer weg)’ (De Wolf 1987, p. 60). Eline spreekt vervolgens dezelfde gedachten uit die in de roman volgen op een mijmering over zelfmoord: ‘Daarbij ... de dood is nog verschrikkelijker dan het leven / iets zwarts en leegs / iets onzegbaars’ (ibidem).

De Wolf transformeerde een hersenspinsel van Eline naar een markante actie die een verrassende draai geeft aan het personage. Couperus' Eline Vere zou nooit een pistool in haar mond gestoken hebben. In de roman zegt ze letterlijk dat ze dat niet durft: ‘Maar aanstonds volgde een schok: het was als viel zij duizelingwekkend snel, als draaide alles en zij zag alleen... dat wapenrek! Neen, neen, nooit een pistool, nooit een dolk!’ (Couperus 1987, p. 552) Eline is zo bang om voor de dood te kiezen, dat ze nooit een pistool in haar mond zou nemen.

Die angst voor beslissingen is in meerdere passages in de roman terug te vinden. Tegen het einde van de roman wordt de rust van water verbonden aan de rust die de dood zou kunnen bieden:

Zoo zij zich verdronk? [...] Maar die dood was zalig, naar men zeide. Men zag in het water, dat zich boven de stervende sloot, de schoonste kleurenprisma's in blinkend coloriet omwentelen, en men sliep in, steeds dieper en dieper zinkend als in deinende kussens. [...] o, dat nooit! De waterpartij in de Boschjes, de zee te Scheveningen? Neen, neen, ze was zoo bang en zwak; ze zou zoû zich nooit tot zulke heldhaftigheid [mijn cursivering, HK] kunnen opschroeven. (Couperus 1987, p. 552)

Eline heeft zo'n ontzag voor een bewuste daad dat ze blijft hangen aan een leven dat haar niet gelukkig maakt.

Aan het slot van de roman overlijdt ze desondanks in een chique Haags pension aan een overdosis morfine. Ze lijkt zelfmoord te plegen, een daad te stellen, maar doet eigenlijk iets anders. Naar mijn mening kiest ze niet bewust, alweer niet. Ze pleegt een ‘zelfmoord’. In de laatste paragrafen van hoofdstuk zesendertig neemt ze steeds meer druppels, zodat het haar op een gegeven moment echt niet meer uitmaakt of ze leeft of sterft. Ze is er onverschillig over. Eline heeft net de fatale dosis tot zich genomen:

[p. 42]

- O mijn God! dacht ze. Mijn God! Mijn God! Zoû het ... te veel zijn geweest? Neen, neen, dat zoû te verschrikkelijk zijn! De dood was zoo zwart, zoo leêg, zoo onzegbaar! Maar toch, áls het zoo was? En eensklaps versmolt hare vrees in een onmetelijke rust. Nu als het zoo was, dan was het goed...
(Couperus 1987, p. 562)

Haar definitieve einde wordt als volgt beschreven: ‘Toen vloeide het bewustzijn, als druppel na druppel, uit haar weg en zij sliep in den dood in.’ (Couperus 1987, p. 563)

De vitaliteit van De Wolfs Eline is in de roman niet zo sterk terug te vinden. Het gelijknamige personage uit de roman leidt een sluimerbestaan tussen leven en dood en kiest noch voor het een, noch voor het ander. Couperus laat Eline tot in het extreme weifelen, schijnbewegingen maken. Zo erg dat je als lezer soms denkt: ‘mens, houd op met zeuren en kies eens ergens voor’, vooral omdat dit tot het einde wordt volgehouden. Zelfs in haar zelfmoord is ze halfslachtig.

Hoe beeld je dit op het toneel uit? Ook al laat je je personages de gedachten uitspreken die in de roman zijn beschreven, dan nog is een mijmering over zelfmoord wellicht het beste op het podium te brengen door een duidelijke actie, want drama eist handeling. Een bewerker moet durven te gehoorzamen aan die eis door soms een andere weg in te slaan dan de romancier voor ogen had, door zelf ‘Onze-lieve-heertje’ over de roman te durven spelen. Elisabeth Couperus zal het daar moeilijk mee gehad hebben. Hans de Wolf veel minder. Dat maakt zijn bewerking tot een meer geslaagde dan die van haar.

Is het nu erg dat een roman bij een adequate en dus eigenzinnige toneelvertaling uit het oog verdwijnt? Met andere woorden: moet een lezer van Hans de Wolfs dramawerk er rouwig om zijn dat Eline Vere in zijn versie een klein beetje een moderne vrouw uit de twintigste eeuw is geworden, in ruil voor het hulpeloze negentiende-eeuwse gansje dat ze in de roman is? Voegt een toneelbewerking van een roman iets toe aan het origineel? Ik neig naar de opvatting dat een psychologisch doortimmerd juweeltje als Eline Vere in de luie stoel het best tot zijn recht komt. Al lezend geniet je denk ik het meest van Elines ondergang. Desalniettemin kan zo'n toneelbewerking nooit overbodig zijn. Al was het maar omdat een toneelversie van een roman - in tekstuele vorm - ook een vorm van interpreteren is.

Het lezen van zo'n bewerking zet je onherroepelijk aan het denken over het origineel. Eline Vere in dit geval. Door Hans de Wolfs bewerking ervan ging ik me afvragen wat ik zo goed vind aan het boek. Omdat het lankmoedige karakter van Eline Vere in de toneelversie noodgedwongen veranderde, ontdekte ik dat het nu juist dit is wat me aanspreekt in de roman: haar schijnbewegingen. Hoe tragisch ook, het is heerlijk om te lezen hoe iemand worstelt, ploetert, en voorgoed knakt. Als ik lees ben ik meedogenloos en gaat me niets boven het ongeluk van een ander.

Harold Konickx studeerde Nederlandse taal- en letterkunde aan de Universiteit Utrecht. Bovenstaand artikel is een bewerking van zijn doctoraalscriptie Moderne Nederlandse Letterkunde

Literatuur

Hans van den Bergh, ‘Noodlot boeit ook als vertellend toneel’. In: Het Parool 29-1-1990.

Elisabeth Couperus, ‘Eline Vere: tooneelspel in vier bedrijven naar den roman van Louis Couperus’. In: Dramatisch bijvoegsel van ‘Groot Nederland’, januari 1918.

Louis Couperus, ‘Eline Vere’. In: Volledige werken, deel 3 (red. Karel Reijnders e.a.). Utrecht/Antwerpen 1987.

Louis Couperus, ‘Ongebundeld werk’. In: Volledige werken, deel 49 (red. Karel Reijnders e.a.). Amsterdam/Antwerpen 1996.

Kester Freriks, ‘Haagse Comedie sterk in vitale “Eline”’. In: NRC Handelsblad 27-3-1990.

Eddy Geerlings, ‘Eline Vere als moderne vrouw’. In: Algemeen Dagblad 1-04-1987.

D. Hans, ‘Het Haagsche leven: Haagsche avond’. In: Algemeen weekblad voor stad en land 2:28 (12 oktober) 1918.

Hans de Wolf, Eline: naar Couperus' ‘Eline Vere’. Utrecht/'s-Gravenhage 1987.