Vooys. Jaargang 19

[p. 34]

column
De schijndood van het tijdschrift
Gert den Toom

Punk was dood, maar leefde voort. House was op sterven na vergabberd, maar bestaat nog steeds. De roman en de poëzie is de dood meerdere malen aangezegd maar telkens worden zij gereanimeerd. Daarom maakte ik mij in eerste instantie weinig zorgen toen ik een nieuw tijdschrift thuisgestuurd kreeg met een redactionele aankondiging die zei: ‘Het literaire tijdschrift is dood’. Volgens de betreffende redactie was het literaire tijdschrift een twintigste-eeuws fenomeen en was met het voorbijgaan van die eeuw het einde van het literaire tijdschrift gekomen. Nog los van de historische onjuistheid van dit argument, was ook het verschijnen van het blad zelf in tegenspraak met de stelling. Toch was mijn argwaan gewekt.

Het literaire tijdschrift biedt aan schrijvers de gelegenheid gemeenschappelijk van zich te doen spreken. Het kan een verzamelplaats van verwante ideeën zijn, een broedplaats voor andere bewegingen, voor andere vormen van literatuur. Redacties van tijdschriften bestaan zelden uit mensen die het lange tijd en op alle fronten met elkaar eens zijn, maar de indruk die een tijdschrift geeft, is dat er sprake is van een duidelijke tendens in de literatuur en onder schrijvers. Zolang als het duurt, trekt de groep altijd meer aandacht dan het individu en vervult het tijdschrift zijn functie als reclamezuil.

De bestaande tijdschriften, maar vooral ook de nieuwe, bieden daarnaast een podium voor nieuw talent. Dat klinkt mooier dan het is. In werkelijkheid zoeken redacties hun bijdragen vaak in eigen kring en onder gevestigde en gepubliceerde auteurs. Naast de arrogantie, de verlegenheid of het geldgebrek dat daaraan ten grondslag ligt, wordt het ook veroorzaakt doordat de kwaliteit van de ongevraagde inzendingen doorgaans buitengewoon bedroevend is. De enkele parel die ertussen zit, wordt door pulpmoeheid eenvoudig niet meer opgemerkt. Cynisme verhindert het geloof in nieuwe ontdekkingen. Bovendien zijn - zeker waar het gevestigde tijdschriften als De revisor, Raster, De Gids, Tirade en dergelijke betreft - de tijdschriften voorposten van hun uitgeverij geworden. Daarmee is de vrijblijvende keuze verloren gegaan; publicatie in een tijdschrift betekent vaak dat de auteur al een relatie met de verbonden uitgeverij heeft, of die zal aangaan. Met name de financiële afhankelijkheid van de uitgeverij bedreigt vroeg of laat de onafhankelijkheid van de redactie.

Ook voor gepubliceerde en gevestigde schrijvers blijft het van belang zichtbaar te zijn. Het literaire tijdschrift biedt hun de mogelijkheid niet vergeten te worden. In samenspraak met hun uitgevers gebruiken ook zij de tijdschriften als reclamezuil, voor werk ‘in statu nascendi’ bijvoorbeeld - wat dat dan ook waard is. Het tijdschrift fungeert ook als verzekeringspolis.

Ten slotte kunnen literaire tijdschriften thematische bundelingen maken van sterk uiteenlopende teksten en auteurs. Menig tijdschrift kent themanummers, sommige tijdschriften brengen alleen maar themanummers uit. Tijdschriften kunnen, ook door de vormgeving, steeds andere gedaanten aannemen, steeds andere ervaringen bieden; ze kunnen een roman zijn, of een gedicht.

De prijzen van productie, maar vooral van vormgeving en reproductie van het literaire tijdschrift zijn echter dermate hoog dat men niet uit de kosten komt. Ze kunnen zichzelf niet bedruipen van abonnementen en losse verkoop. Er is dus subsidie nodig, steun van betrokken derden of sponsoring. Alleen kwalitatief goede tijdschriften die minstens vier keer per jaar verschijnen, ontvangen subsidie. Komt een tijdschrift (met hangen en wurgen) vier keer per jaar uit, dan weet u hoe laat het is. Maar de subsidie volstaat niet. Dus gaan tijdschriften relaties met uitgeverijen aan. Dat levert complicaties op, want een uitgeverij wil er natuurlijk wel voordeel van hebben. Sponsoring is een andere bron van inkomsten. Maar sponsoring van literatuur door niet literair angehauchte ondernemingen is taboe. Een ouderwets taboe in een ouderwetse branche. Je ziet wel

[p. 35]

advertenties, maar alleen van uitgevers, drukkers en pennenverkopers. Met smart zat ik op het moment te wachten dat Vrijstaat Austerlitz advertorials zou gaan plaatsen om geld te genereren maar dat tijdschrift ging, samen met zijn uitgeverij, ten onder voordat het zover was. Ik geloof niet dat de literatuur eronder geleden zou hebben. Ook dichteressen rijden tenslotte auto, ook romanciers gebruiken deodorant, ook essayisten proberen wel eens een mooi overhemd uit te zoeken.

Een enkele uitzondering daargelaten, blijft het in de huidige situatie aanmodderen in het moeras van fantasieloze, risicoloos samengestelde, armoedig vormgegeven en gedateerde tijdschriften, die ook vaak nog aan de leiband van uitgeverijen liggen. Nieuwe, gedrukte tijdschriften zijn eigenlijk dead on arrival.

De introductie van internet opende in theorie spannende vergezichten. Nieuwe, democratische en goedkope mogelijkheden dienden zich aan voor de literaire tijdschriften. De startpagina's www.literatuur.pagina.nl en www.meander.nl laten zien wat er op dit moment gebeurt. Op vwvw.rottendstaal.nl volgt Bart FM Droog ondertussen tandenknarsend de laatste ontwikkelingen van de Nederlandse literatuur op internet. Er daar word je niet vrolijk van. De verhouding tot internet toont dan ook weer eens aan hoe kortzichtig het literatuurbedrijf is. De uitgeverijen hadden hun digitale verbindingen met de rest van de wereld nog maar net gelegd, of internet diende zich aan. De verschillende uitgeverssites zijn dan ook ronduit zielig. Men maakt uiterst beperkt gebruik van de mogelijkheden, beschouwt het net als een eenzijdig communicatiemedium of is slechts aanwezig met een postadres. De tergend trage ontwikkelingen op dit terrein leggen een identiteitsvraagstuk in het literatuurbedrijf bloot. Enerzijds wordt er nog steeds een goddelijke, ongrijpbare status gecultiveerd (Van Oorschot, ook onvindbaar op internet), anderzijds hypen hypercommerciële cultuurbarbaren de streekromans van vroeger als de literatuur van de toekomst (Vassalucci, met een reclamefolder op het net). Daartussenin is men zoekende.

Natuurlijk is een uitgeverij een bedrijf als elk ander en wil het geld verdienen, maar internet biedt nu juist de mogelijkheid om aan de verkoop van de boeken nog een maatschappelijke waarde toe te voegen, iets bij te dragen aan de cultuur - waar dat in het uitgeefbeleid steeds minder het geval is. Dit is een cruciale betekenis die internet voor schrijvers, uitgeverijen en het literaire tijdschrift kan hebben.

Een tijdschrift, het woord zegt het al, zou zijn tijd moeten weerspiegelen. Terwijl juist internet het literaire tijdschrift de gelegenheid biedt om aan haar oorspronkelijke bedoelingen tegemoet te komen, zijn bij vrijwel alle ingangen de drempels lager. Het biedt nieuwe kansen door de verminderde betekenis van de factor geld. Bovendien voegt het een audiovisueel element toe. Maar de bestaande tijdschriften maken er nauwelijks gebruik van.

Natuurlijk zijn er nadelen. Dezelfde democratie die zoveel mogelijk maakt, levert een karrenvracht aan amateur- en schrijfclubsites op die ontroerend van enthousiasme en multimediale huisvlijt zijn, maar zelden enig niveau hebben. De pretenties, de meligheid en de zelfbevredigende woordspelingen zijn niet van de lucht. De allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie levert niet noodzakelijkerwijs literatuur op. Meestal niet zelfs.

Een ander nadeel is dat internet een typisch voorbeeld is van de markteconomische spektakelmaatschappij. Hypes zijn dus aan de orde van de dag en verminderen het zicht op de waarde van zowel de inhoud als de vorm. Men moet stilstaan bij de interactie tussen tekst en beeld, zich afvragen wat een spectaculaire flash-animatie toevoegt aan een traditioneel sonnet, of banners en buttons de literatuur niet verdringen.

Ten slotte zie ik ook effecten ontstaan die de literatuur in zijn huidige vorm bedreigen. Waar

[p. 36]

internet nu misschien de redding van het korte verhaal betekent, kan zij in de toekomst een onevenredige waarde toekennen aan de korte vorm en de eendimensionale inhoud. Want het verlangen naar snelheid gaat zelden gepaard met oog voor complexiteit en tijd voor reflectie.

Toch zou er ook een totaal andere, nieuwe internetliteratuur kunnen ontstaan. Daar kan ik eigenlijk al niet meer op wachten. Gebruikmakend van alle mogelijkheden die internet biedt, zou een hyperliterature geschreven kunnen worden, waarmee de literatuur zijn onlosmakelijke band met de rest van de werkelijkheid weer kan verstevigen. Te beginnen in de tijdschriften.

De literaire tijdschriften zitten in een overgangsfase, ook de gedrukte exemplaren leiden nog hun zieltogende bestaan. Overgangsfasen zijn fasen met kansen. Een tijdschrift als Pa§ionate - zowel in gedrukte vorm als op het net te vinden - laat zien waar de balans op dit moment stilhoudt. Want hoewel de kwaliteit sterk wisselt en stichting Pa§ionate zijn initiatieven gepaard doet gaan met volstrekt belachelijke, politiek correcte verantwoordingen waar Rick van der Ploeg zijn vingers bij moet aflikken, toont zij aan dat het onafhankelijke literaire tijdschrift op internet - met zijn toegankelijkheid, interactiviteit en audiovisuele mogelijkheden - in de toekomst een totaalervaring kan maken van de literatuur.

Ik blijf sceptisch over de literatuur en het literaire tijdschrift op internet. Omdat alles van waarde weerloos pleegt te zijn. Maar ik geloof dat net als voor punk en poëzie, voor house en de roman, de aankondiging van de dood van het literaire tijdschrift juist de voorbode van een nieuw leven is.