Vooys. Jaargang 17

Dorian dumps, De eenheid in de tegendelen. De psychomachische verhaalwereld van F. Bordewijk en de mythe van de hermafrodiet.
Amsterdam (Amsterdam University Press) 1998. 301 blz. f 49,50.

De ideale prozacursus voorgevorderden: Bordewijks beeldverteltingen ontraadseld

Het wetenschappelijk verkeer op letterkundig gebied tussen Nederland en België verloopt soms nogal traag. Op 1 mei 1995, ruim vier jaar geleden dus, promoveerde Dorian Cumps op een uitgebreid interpretatief onderzoek naar de psychomachische verhaalvorm in de verhalen van Bordewijk. Van deze belangwekkende gebeurtenis is nauwelijks iets doorgedrongen in Nederland. Pas in december 1998 verscheen de handelsuitgave van Cumps' proefschrift bij een academische uitgeverij in Nederland.

Cumps promoveerde bij Michel Dupuis, hoogleraar Nederlands aan de Vrije Universiteit te Brussel, en dat is te merken. Dupuis heeft immers in 1972 naam gemaakt met zijn proefschrift Eenheid en versplintering van het ik (uitgegeven in 1976 en met toevoegingen herdrukt in 1985 onder de titel Hermans' dynamiek. De romanwereld van W.F. Hermans), waarin hij als eerste de poging waagde

[p. 88]

om thematische hoofdlijnen te trekken door het hele corpus romans en verhalen van Willem Frederik Hermans. Dupuis onderkende in Hermans' werk een grote verscheidenheid mythische concepten, rituele momenten en psychomachische compositie-procédés, en bracht daarmee in belangrijke mate orde aan in Hermans' werk. Opmerkelijk was ook toen al dat deze eerste overall-interpretatie van het werk van een contemporaine literaire grootheid als Hermans niet uit Nederland, maar uit België kwam. En dat terwijl Merlyn hier nog maar nauwelijks achter de rug was. Ondanks het feit dat Dupuis zijn interpretatiemethode naar de mening van sommigen wat al te springerig hanteerde, was het verschijnen van zijn boek een gebeurtenis die de Hermans studie een belangrijke impuls heeft gegeven.

Voor de Bordewijkstudie is dat niet minder het geval met het proefschrift De eenheid in de tegendelen van Dupuis' leerling Cumps over de verhalen van Bordewijk. Beide Vlamingen blijken goed overweg te kunnen met het werk van grote Nederlandse prozaïsten die door het surrealisme zijn aangeraakt. Cumps neemt de psychomachische interpretatiemethode van Dupuis als uitgangspunt voor een overallinterpretatie van al Bordewijks niet-mimetische verhalen. (Zoals bekend vormen deze verhalen een ruime meerderheid.) Het psychomachische interpreteren houdt eigenlijk in dat men van de mimetische nood een metaforische deugd maakt. Verhalen die zo hermetisch zijn dat ze niet kunnen worden geduid als een afbeelding van de gewone werkelijkheid, worden consequent opgevat als het metaforische patroon voor een zielsconflict van het hoofdpersonage. De rechte weg naar de werkelijkheid is in het verhaal afgesloten, maar de omweg via de allegorie voert uiteindelijk toch nog ter bestemming.

Het gaat hier overigens niet om een noodgreep van de kant van de lezer. Veeleer is de psychomachia een literair conventiepatroon dat al heel oud is, veel ouder zelfs dan het realisme. Mythen, rituele verhalen en de tragedies van de oude Grieken waren allegorisch gecodeerd. In de poëzie is de psychomachia bijna nooit afwezig geweest en ook toen de roman opkwam, in de achttiende eeuw, heeft zich naast het realistische proza meteen ook een psychomachische verhaaltraditie ontwikkeld, die met name in het modernisme aantrekkelijk wordt gevonden als middel om het bewustzijn uit te beelden. Zijn toevlucht nemen tot de psychomachische vertelwijze (van de kant van de auteur) en zoeken naar de psychomachische code in een verhaal (van de kant van de lezer) is dus bepaald niet een spelletje cryptoliteraire nieuwlichterij.

Het psychomachische vertellen drukt zich uit via de spiegeling van beelden. Wat het schept, is ofwel een schijnwereld ofwel een wereld van hersenschimmen. Spiegeling, schijn, schim, droom. Net als een kat, is de lezer van zo'n verhaal geneigd achter de spiegel te kijken. Mis poes! Achter de spiegel is niets te zien van wat men zich verbeeldde toen men ervoor stond, net zomin als het beeld rechtstreeks doorgang geeft naar het verbeelde. Maar zoals de spiegel onweerstaanbaar de illusie wekt een ruimte te openen, zo wekken beeldvertellingen de sterke suggestie gestalte te geven aan wat we een geestelijke ruimte zouden kunnen noemen. Om de uitbeelding van die ‘ruimte’ is het de psychomachische verhalenverteller te doen. De ruimte wordt net als de handeling, nevenpersonages, attributen en omstandigheden stelselmatig gebruikt als een symbool om een psychische constellatie of ontwikkeling te veruitwendigen. De psychomachia is een literair compositiebeginsel waarmee de psyche ‘binnenstebuiten’ wordt gekeerd. De dingen die in het verhaal gebeuren - al dan niet volstrekt fantastisch -‘verlenen zichtbaarheid aan een psychisch standpunt binnen de verhaalwerkelijkheid’ (p. 16).

Wat is nu Cumps' bijdrage aan de bestudering van de psychomachia? Zijn wijze van interpreteren beslaat de eerste twee stappen van de zogenaamd psychokritische

[p. 89]

interpretatiemethode, zoals die beoefend is door de Franse criticus Charles Mauron (in zijn studie Des métaphores obsédantes au mythe personnel. Introduction à la psychocritique uit 1962) en die in Nederland met wisselend succes in praktijk werd gebracht door onder anderen Huug Kaleis. De methode werkt als volgt. Stap één: spoor alle beelden op die de auteur met obsederende frequentie in zijn werk blijkt te gebruiken; stap twee: probeer in deze beelden een zodanig patroon te ontdekken dat je de ‘persoonlijke mythe’ kunt vaststellen die deze auteur willens of wetens met zijn beelden heeft gecreëerd; stap drie: breng deze ‘mythe personnel’ in relatie met de biografie van de auteur en reconstrueer de oorsprong en genese van diens schrijverschap. Cumps laat stap drie weg en houdt het derhalve bij de tekst, zij het dat hij er veel bijhaalt dat zich op goede, bijvoorbeeld intertekstuele gronden bij die tekst laat betrekken. Aangezien Cumps een belezen interpreet is, vat hij het begrip ‘werkimmanent’ gelukkig nogal ruim op, reden waarom zijn methode per saldo eerder klassiek dan werkimmanent genoemd zou moeten worden. Volgens deze beproefde methode brengt Cumps Bordewijks verhalen niet alleen thematisch in kaart, maar onderzoekt hij ook steeds nauwgezet het psychomachische procédé volgens welke ze zijn vormgegeven en hij ordent de verhalen bovendien al naar gelang ze varianten vormen binnen het psychomachische vormgevingsprincipe.

Wat Cumps doet is niet nieuw. Hij verricht in zijn studie het soort van interpretaties dat met betrekking tot Bordewijks verhalen eerder vervaardigd werd door Varangot, Dupuis, Anten, Bronzwaer, Dautzenberg, Grüttemeier en ondergetekende. Daaronder bevonden zich goede interpretaties, maar - met uitzondering van Anten - betrof het meestal incidentele bemoeienissen met Bordewijks werk. Cumps heeft echter als eerste álle enigszins duistere verhalen van Bordewijk onder de loep genomen. Hij heeft dat niet alleen systematisch gedaan, maar bovendien consequent volgens één uitgangspunt: de psychomachische lezing. Daar komt nog eens bij dat we hier te maken hebben met een interpreet die ik begenadigd vind. De integrale aanpak, het heldere uitgangspunt en de brille waarmee geïnterpreteerd wordt, maken dit boek tot een eersterangs gebeurtenis, niet alleen in de Bordewijkstudie, maar in de studie van het moderne Nederlandse proza in het algemeen.

In de eerste plaats komt men in deze studie natuurlijk veel te weten over de manier waarop Bordewijk zijn minst toegankelijke verhalen codeert en hoe de poëtische code van dit wonderlijke proza ontcijferd kan worden. Doordat Cumps' studie alle hermetische verhalen van Bordewijk beslaat en hij de verhalen bovendien in een zodanige volgorde behandelt dat hij bij elk volgende verhaal maximaal kan profiteren van de inzichten die hij bij de interpretatie van de voorafgaande verhalen heeft verworven, ontstaat er in zijn studie een cumulatief effect. Wanneer hij in het korte slothoofdstuk alle gevonden thematische en compositorische verbanden nog eens op een rijtje zet, heeft men de indruk een waar interpretatief panorama onder ogen te krijgen. Ik was daar van onder de indruk, er nog van afgezien dat het mij goed deed weer eens een consequent interpretatieve studie onder ogen te krijgen, iets waarop in Nederland de laatste jaren welhaast een taboe lijkt te zijn gaan rusten. Een goede interpretatie kan als effect hebben dat de tekst, die zonder meer al blonk, ook nog eens begint te glimmen. Dit effect hebben vrijwel alle interpretaties van Cumps op mij gehad.

Wat we intuïtief al wisten, maakt de interpretatieve explicateur, in dit geval Cumps, als het ware tastbaar. Resultaat is dat we het gevoel krijgen het nu pas écht te snappen. Lezing van de interpretaties maakt weer eens duidelijk wat een onbevattelijk groot talent Bordewijk had voor het verzinnen en vormgeven van verhalen die behoren tot de top, niet alleen van de moderne Nederlandse, maar van de

[p. 90]

moderne West-Europese literatuur. De neerlandicus die wil weten hoe je de weg kunt vinden in de poëtische labyrinten van het moderne proza, moet vooral niet verzuimen twee dingen te doen: eerst alle verhalen van Bordewijk lezen en onmiddellijk daarna de studie van Cumps van a tot z doornemen. Er is geen betere prozacursus voor gevorderden denkbaar.

Hoe gaat Cumps nu precies te werk? Allereerst zet hij zijn uitgangspunt uiteen, zeer beknopt. Helaas ziet hij geheel af van een literair-historische introductie van het fenomeen ‘psychomachia’. Vervolgens maakt hij een uitvoerige analyse van een modelverhaal, de novelle ‘Confrontatie in het lattenprieel’ uit de bundel Vertellingen van generzijds (1950). Cumps gaat bij deze analyse zeer gedetailleerd te werk. Voordeel daarvan is dat hij zichzelf elke ontsnapping ontneemt door zich te dwingen zijn uitgangspunt op de vierkante centimeter waar te maken. Dit gaat hem goed af. Ander voordeel is dat hij nu, onder verwijzing naar zijn modelanalyse, bij de volgende verhalen veel globaler te werk kan gaan, zonder dat deze analyses aan diepgang of trefzekerheid inboeten.

Aparte aandacht schenkt Cumps aan het verschijnsel ‘mise en abyme’. Dit is een onderdeel van de tekst, dat op een hoger niveau gelezen kan worden en dat de omliggende tekst dus becommentarieert. Zo'n ‘mise en abyme’ verhoudt zich ten opzichte van de overige tekst, zoals een beeld zich verhoudt ten opzichte van wat het verbeeldt. Vandaar dat de ‘mise en abyme’ de tekst als geheel als het ware in reliëf plaatst; het geeft er letterlijk diepte aan (abyme = afgrond). Als een interpreet een bepaald gedeelte van een verhaal aanwijst als ‘mise en abyme’, betekent dit dat hij het beschouwt als de tekstuele trigger, die een verhaal-in-het-verhaal ontsluit, een verhaal-in-het-verhaal dat meteen ook een verhaal-over-het-verhaal is. Vervolgens geeft Cumps een psychomachische typologie van Bordewijks niet-mimetische verhalen, een ordening die meteen ook de structuur van zijn studie bepaalt: ‘In het vervolg zullen we hoofdzakelijk drie soorten psychomachische verhalen onder de loep nemen. Wij beroepen ons bij deze indeling vooreerst op algemene kenmerken van het verhaalschema. Zo vallen al twee klassieke typen te onderscheiden: enerzijds verhalen met een neo-naturalistische inkleding, waarbij door maatschappelijke situaties en processen de waarneembare, metaforische vorm wordt geboden voor een in wezen zuiver psychologisch proces bij de held; anderzijds verhalen met een zuiver fantastische inkleding, waarbij eerder door metamorfosen van de mens en/of decor voor hetzelfde metaforiseringswerk wordt ingestaan. Naast deze twee soorten vertellingen waarin ondubbelzinnig van het psychomachische scheppingsprincipe is uitgegaan, bestaat bij Bordewijk ook een derde categorie, te weten pre- of protopsychomachieën: dat zijn verhalen waarin de mimetische verhaalwerkelijkheid nog net niet tot een metaforisch verwijzingssysteem wordt omgebouwd, bijvoorbeeld omdat het fantastische of gefantaseerde verhaalgedeelte nog uitdrukkelijk als denkruimte wordt voorgesteld, dat wil zeggen als een droom of een bepaalde gedachtegang bij de hoofdfiguur. Tussen deze categorieën bestaan natuurlijk ook grensgevallen waarop wij te zijnertijd zullen wijzen.’ (p. 58)

Men kan zeggen dat deze typologie, die Cumps aan het begin van zijn zoektocht geeft, in feite het resultaat van zijn bevindingen bevat. Al zoekend, passend en metend, moet hij uiteindelijk tot deze indeling zijn gekomen. Dat hij deze bij het verslag van zijn onderzoek niet als resultaat presenteert, maar voorstelt als het zoeklicht dat hij een studie lang zal volgen, is een wetenschappelijk-retorische truc die in ons vak wel vaker met succes wordt toegepast en die ook hier heel goed werkt.

Bordewijk staat bekend als een auteur van fantastische vertellingen of van verhalen met een fantastische inslag, maar wat nu de zin of bedoeling van dat fantastische bij Bordewijk is, en waarom sommige verhalen helemaal fantastisch zijn en andere slechts een beetje, daarover is eigenlijk nooit

[p. 91]

helderheid gebracht. Cumps' typologie verheldert in dit opzicht zeker. Het belang van zijn typologische interpretatie ligt vooral hierin, dat hij laat zien dat het fantastische voor Bordewijk een middel was, dat hij dat middel al naar gelang het beoogde doel in verschillende doses aanwendde en dat hij bovendien in de veelvuldig herhaalde toepassing ervan een zekere ontwikkeling heeft doorgemaakt. Cumps' typologie is een grote winst vergeleken bij de indelingen die tot nu toe werden gehanteerd, zoals fantastisch/realistisch of serieus/niet-serieus (Dautzenberg).

Het spreekt voor zich dat het belangwekkendste aan deze studie de interpretatieve rijkdom is, die Cumps bij zijn bespreking van de vele afzonderlijke verhalen uitstalt, zowel op het punt van de grote thematische lijnen als op detailniveau. In dit bestek valt hierover niet meer te zeggen dan dat ik de lectuur ervan van harte aanbeveel. Aan het slot van de bespreking van een bepaald type verhalen blikt Cumps steeds terug. Hij wijst op overgangen, parallellen of tegenstellingen binnen het type, hetzij op thematisch, hetzij op compositorisch gebied. In het slothoofdstuk, ‘De psychomachische verhaalwereld van F. Bordewijk en de mythe van de hermafrodiet’, plaatst Cumps de ambivalente denkwereld van Bordewijk in het mythische en dieptepsychologische kader van de hermafrodiet, de gespleten ‘eenheid van de tegendelen’. Zoals gezegd wordt dit slothoofdstuk ook benut om het gevondene nog eens overzichtelijk in tal van, vaak nog verrassende, verbanden te plaatsen.

De conclusie zal duidelijk zijn: de neerlandistiek mag zich gelukkig prijzen met deze studie uit België.

Wilbert Smulders