Vooys. Jaargang 17

[p. 85]

recensies

Edith Koenders, Hans Christiaan Andersen. Nooit rijk, nooit tevreden, nooit verliefd. Amsterdam / Antwerpen (De Arbeiderspers) 1998. 275 blz. f 49,90.

Gezucht en jeremiades

‘Het is niet erg om in een eendenhof geboren te zijn, als je maar in een zwanenei hebt gelegen!’ Dit citaat - afkomstig uit het bekende sprookje van Hans Christiaan Andersen, ‘Het lelijke jonge eendje’ - is typerend voor de houding van de verteller van het verhaal. Andersen portretteerde zichzelf graag als de zwaan in een eendenhof, omdat hij zich schaamde voor zijn nederig bestaan. Want hoe graag hij ook wilde geloven dat milieu er niet toe deed en inborst wel, op vele momenten in zijn leven gaf Andersen te kennen dat zijn afkomst hem toch dwarszat. Zijn geldgebrek had tot gevolg dat hij vaak afhankelijk was van de goodwill van mensen uit zijn omgeving om hem financieel bij te staan. Een afhankelijkheid die hij maar moeilijk kon verkroppen en die leidde tot veel frustraties. Maar ook als hij op latere leeftijd royaal gaat verdienen aan zijn sprookjes en zelfs rijk genoemd kan worden, is Andersen nog steeds onzeker over zijn financiële situatie; hij kan maar niet geloven dat hij zich aan zijn eendenhof heeft onttrokken.

De sprookjes van Andersen kennen een groot publiek. Velen zullen het positief ingestelde sprookje over het lelijke eendje dat uitgroeit tot een prachtige zwaan (en nog wel de mooiste van alle zwanen!) kennen. Dat er achter de positieve levenswijsheid - in het sprookje verborgen - een pessimistische man schuilgaat, is een intrigerende kwestie. Als lezer hoef je echter niet te verwachten dat Edith Koenders deze aan de orde stelt in haar bundeling van brief- en dagboekfragmenten van Andersen. Het weinig informatieve voorwoord geeft aan dat de egodocumenten van Andersen slechts zijdelings uitleg en/of commentaar meekrijgen van de editeur Wanneer er wel sprake is van commentaar wil dit wel eens verrassende zaken opleveren: op bladzijde achttien voegt Koenders een aantal woorden toe aan de tekst van Andersen. Zij verantwoordt dit als volgt: ‘Andersen kan zich de woorden kennelijk niet herinneren, die daarom door de vertaalster [Koenders, R.K.] zijn toegevoegd.’ Het is echter niet duidelijk waar de tekst van Andersen overgaat in die van Koenders. De bundeling bevat drie procent van alle brief- en dagboekfragmenten van Andersen die in boekvorm beschikbaar zijn, zo staat in het voorwoord. Waar Koenders haar keuze op baseert, blijft vaag. Op bladzijde twaalf zegt ze wel: ‘Zoals iedere selectie is ook deze gedoemd incompleet en subjectief te zijn.’ Nu is dat een waarheid als een koe, maar elke selectie is ergens op gebaseerd. Gelukkig blijkt dat ook hier het geval: de selectie moet in chronologische volgorde een impressie geven van Andersens leven. Dit is een voorbeeldig streven, ondanks het feit dat het leven van Andersen niet daverend interessant is of daarbij op een mooie manier door hemzelf is opgetekend. Al na enkele bladzijden is de lezer doordrenkt van zeurderige klanken van een ontevreden dichter, die onnoemelijke malen in zijn brieven van zijn zieligheid gewag schijnt te moeten maken. In 1832 schrijft hij bijvoorbeeld aan zijn vriend Edvard Collin: ‘Mijn schrijverschap is niet meer dan een vallende ster, die spoedig vergeten zal zijn! - O beste Collin, ik verlang naar de dood, naar een eind aan dit alles! Reizen, Italië, - dat waren slechts fantasieën, ik verdien het vast en zeker ook niet! - O, de afgelopen nacht was verschrikkelijk, ik heb zoveel gehuild en naar de dood verlangd, zelfs als de dood een eeuwige slaap blijkt te zijn. Dank voor al uw liefde voor mij! ik beloof u dat ik u niet meer zal kwellen met gezucht en jeremiades, ik wil en zal mijn verdriet voor u verbergen, ik wil u niet vervelen. Wat er geschieden moet in deze wereld, geschiedt immers toch! - Vaarwel! [...] Weest u niet boos op mij, ik ben nu eenmaal een vreemd schepsel, “een poëtische figuur”[...].’ (p. 37)

Andersen laat zich op meerdere pagina's zien als een ‘vreemd

[p. 86]

schepsel’. In 1833 krijgt Andersen per post te horen dat zijn moeder is overleden. Hij schrijft in een brief naar zijn vriendin Henriette Wulf, die hij als een zus beschouwt: ‘Gisteren heb ik een brief van vader Collin [de vader van zijn vriend Edvard Collin, R.K.] gekregen, hij deelde mij de dood van mijn oude moeder mee, haar lot was hard en ik kon haast niets voor haar doen, dat heeft mij in Denemarken vaak treurig gemaakt, maar ik kon er nooit over praten! nu heeft Onze-Lieve-Heer zich over haar ontfermd, ik ben daar als zoon dankbaar voor, maar het heeft mij toch diep geraakt, nu ben ik echt helemaal alleen - niemand is er door de natuur toe verplicht van mij te houden. [...] O, mijn hart is zo bedroefd, maar er zal met ons gebeuren wat God wil, o lieve, lieve Jette, bidt ook u voor een broeder, die innig van u houdt, wiens streven het was een groot kunstenaar te worden, maar die tijdens het grote gietproces van het leven is mislukt.’ (p. 43) De draai die Andersen aan de dood van zijn moeder geeft, is op zijn zachts gezegd egocentrisch te noemen. Hij zeurt en klaagt maar door, pagina's lang.

Het voorwoord vermeldt dat er in Denemarken sprake is van een algemene interesse voor de egoducumenten van Andersen. Er wordt verteld dat in alle boekhandels de complete pocketuitgave van deze documenten prijkt. Waarschijnlijk komt deze interesse voort uit nationale trots, zeker als men daarbij in ogenschouw neemt dat Koenders juist dat materiaal heeft uitgekozen dat interessant zou zijn voor een beschrijving van het leven van Andersen. Als het hierbij om slechts drie procent gaat - goed voor zo'n 275 bladzijden -, wat is dan de waarde van de rest van de collectie?

Nu kan het zijn dat de brieven en dagboekfragmenten van Andersen op zichzelf niet zo interessant zijn - ze staan vol met lichamelijke pijntjes en puberale pruillipjes -, maar er zijn genoeg aanknopingspunten voor interessantere kwesties. In een noot op bladzijde 59 is een gedeelte van een brief van Collin aan Andersen opgenomen: ‘Uw laatste brief deed me wellicht meer genoegen dan gewoonlijk. De toon was zo menselijk - ik zou die, maar wordt hierom niet boos, - “volwassen” - willen noemen; de toon is echter als altijd een mengeling van liefdevolle goedmoedigheid en pretentie, dat komt omdat u niet weet welke rol u verkiest of welke rol u het beste kleedt!’ Wanneer Andersen in een brief op dit fragment reageert, citeert hij niet alleen Collins woorden, maar verandert zelfs een aantal: ‘volwassen’ wordt ‘kinderlijk’ en ‘liefdevolle goedmoedigheid en pretentie’ wordt ‘liefdevolle hartelijkheid en prekerige werkelijkheidszin’. Opmerkelijke veranderingen die mij interessant lijken. Ze zeggen veel over de manier waarop Andersen zichzelf zag. De toevoeging van de brief van Collin is ook zeer nuttig. Daarom vraag ik mij af waarom niet gekozen is voor een heel andere vorm voor dit boek.

Waarom kiezen voor een bundeling? Liever had ik gezien dat Koenders door middel van een goedlopend verhaal verslag zou doen van Andersens onhebbelijkheden. Eén wel heel typisch fragment uit het boek betreft een zogenaamde spookverschijning. Als Andersen bij zijn vriendin Jenny op bezoek is, horen ze plotseling dat een toets van de piano wordt aangeslagen. Als Jenny hem duidelijk maakt dat het om de noot C gaat, wordt Andersen bang. Hij gelooft dat de oude heer Collin gestorven is en hem als geest een bezoekje brengt. Zo schrijft hij in zijn dagboek: ‘Ik vertelde het aan Jenny en zei dat ik altijd al bang voor geestesverschijningen ben geweest en dat ik daarom wenste alleen door middel van een geluid van mijn dierbaren te horen wanneer ze zouden sterven!’ (p. 108) Ook de confrontatie tussen Andersen en vriend Edvard Collin uit 1831 is in die zin frappant. Andersen vraagt aan Edvard of hij ermee akkoord gaat elkaar in het vervolg te tutoyeren. Edvard wijst dit verzoek af. Andersen reageert door te zeggen dat hij er begrip voor heeft. Maar in werkelijkheid is het voor hem erg pijnlijk en hij kan zich er dan ook niet bij neerleggen. Uiteindelijk verwerkt hij de hele gebeurtenis in het sprookje

[p. 87]

‘De schaduw’. Nu geeft Koenders in haar bundeling wel aan dat Andersen naar aanleiding van deze gebeurtenis dit sprookje schrijft, maar het sprookje wordt nergens verteld. Zou het nu niet veel beter zijn geweest ook dit sprookje te verwerken in een betoog? Dan kan de lezer zelf constateren hoe Andersen in dit geval biografie en sprookje vermengt. Koenders had telkens een bepaald onderwerp aan de orde kunnen stellen waarbij citaten uit verschillende werken in de lopende tekst verwerkt zouden kunnen worden. Mijns inziens zou dit het leesplezier verhogen.

Alle namen van mensen die in de fragmenten worden genoemd dragen daar ook niet toe bij. In het personenregister wordt wel uitgelegd wie die mensen waren, maar het zijn zoveel namen dat dit eigenlijk ook geen nut heeft. En waarom zou je ook al die namen willen kennen? Waarom niet alleen de bijzondere, zoals Anna Bosboom-Toussaint, Victor Hugo of Charles Dickens? Ook door het ontbreken van brieven die Andersen zelf ontving, wordt het beeld dat de lezer van hem krijgt niet betrouwbaarder. Ik zou wel eens willen weten of de zogenaamde vrienden van Andersen ook vonden dat hij te melodramatisch was. Misschien is mijn mening over de schrijver teveel beïnvloed door de tijd waarin ik leef. Maar uit deze bundel valt niet op te maken of dat ook inderdaad het geval is. De klaagzang van de ik-persoon doet de lezer al snel naar het einde van de bundel verlangen. Aan Andersens gejeremiëer lijkt maar geen einde te komen en helaas, Koenders heeft het er niet beter op gemaakt met haar manier van bundelen. De bundel is nu gewoonweg te saai om te lezen. Het is teleurstellend te concluderen dat er wel interessante kwesties te vinden zijn in Andersens brieven en dagboeken, maar dat Koenders daar te weinig mee gedaan heeft. Voor mij, en waarschijnlijk voor meer mensen, is de stap van sprookjesverteller Andersen naar zeurkous Andersen een te grote stap om zo te maken. En dat had niet erg hoeven zijn (in hoeverre kun je Koenders daar immers op afrekenen?) als de bundel op een professionelere manier samengesteld zou zijn. Ik kan echter niet anders concluderen dan dat dit helaas niet het geval is.

Rianne Kootstra