Vooys. Jaargang 17

Wie kiest is nooit zonder verlangen

In de ban van de ring zou nooit geschreven zijn, als Tolkiens uitgever naar aanleiding van het succes van De Hobbit (1932) hem niet had gesmeekt om nog een boek, met ‘meer hobbits’. De Hobbit was voor Tolkien niets meer dan een tussendoortje, een verhaal dat hij schreef voor zijn kinderen, dat gepubliceerd werd en ook bij volwassenen op een enthousiaste begroeting rekenen kon. Maar terwijl het publiek hem nog prees, werkte Tolkien verder aan andere verhalen, waarmee hij al begonnen was in de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog. Verhalen over Elfen, verzonken koninkrijken en verloren paradijzen, die postuum uitgegeven zouden worden onder de naam De Silmarillion (1977). Toen hij uiteindelijk gehoor gaf aan de bedes van zijn uitgever, vervlocht hij deze beide werken met elkaar; zo ontstond een van de meest succesvolle boeken van de twintigste eeuw, een combinatie van het speelse ‘hobbit’-verhaal met de serieuzere en hoogdravender ‘elfen’-verhalen. Het werd een enorm succes. Het verhaal wekte in veel mensen een groot enthousiasme, dat in de jaren zestig een hoogtepunt bereikte toen hippies rondliepen met spandoeken, waarop geschreven stond: ‘Gandalf for president’.

In de loop der jaren is In de ban van de ring (1955) vanuit vele invalshoeken, en eveneens met een ongebreideld enthousiasme, van interpretaties voorzien; van ‘intertekstuele’ interpretaties, die

[p. 53]

het verhaal zien als een variant van Wagners Nibelungen-saga (waar tenslotte ook een ring in voorkomt) tot interpretaties die van Tolkien een ‘geëngageerd’ schrijver maken en het boek beschouwen als metafoor voor het gevecht tegen de nazi's. Er is echter maar weinig aandacht geweest voor de in het werk aanwezige thematiek, een thematiek die zich niet beperkt tot In de ban van de ring alleen, maar die ook in de andere boeken van Tolkien die over ‘Middenaarde’ gaan een centrale plaats inneemt. Middenaarde is namelijk meer dan een ‘op zichzelf staande’ fantasiewereld; deze wereld kent een geheel eigen geschiedenis, die begint in De Silmarillion en eindigt met In de ban van de ring. Deze geschiedenis wordt gedomineerd door één steeds weerkerend motief: de keuze tussen het Goede en het Kwade.

Nu is deze keuze in vrijwel elk fantasy-verhaal een zeer gebruikelijke, maar zelden wordt deze zo uitgewerkt als bij Tolkien. Het Goede en het Kwade, en de positie die iemand ten opzichte van deze twee begrippen inneemt, worden meestal vanzelfsprekend geacht, zodat de held kan beginnen met het ‘echte’ werk: de queeste. Bij Tolkien is er echter sprake van méér dan alleen een simpel kiezen tussen goed en kwaad. Aan zijn verhalen ligt een filosofie over het wezen van goed en kwaad, én over het ontstaan van het Kwade ten grondslag. Deze begrippen zijn namelijk, in tegenstelling tot de voorstelling van zaken in veel andere fantasy-verhalen, niet eenvoudig te definiëren, omdat zij te zeer met elkaar vervlochten zijn: het Kwade was namelijk niet altijd kwaad en het Goede kan ook ten kwade gekeerd worden. Slechtheid van nature bestaat niet bij Tolkien; zelfs Melkor en Sauron, de kwade genieën uit respectievelijk De Silmarillion en In de ban van de ring, zijn in den beginne niet slecht van aard. Zij ‘ont-aarden’ door hun verlangen tot overheersing van andere wezens. Het Kwade vervalt tot het kwaad door hoogmoedigheid, arrogantie, machtswellust, kortom, door een volledige concentratie op datgene dat goed is voor het ik. Het Goede daarentegen richt zich meer op de ander dan op zichzelf. Het Goede kent dan ook géén neiging tot dominantie en laat eenieder in zijn waarde.

Deze nuancering van begrippen heeft tot gevolg dat het motief van de keuze tussen goed en kwaad in Tolkiens verhalen op de voorgrond komt te staan. Het is een keuze tussen egoïsme en het ‘groter goed’, waarbij de eigen verlangens opgeofferd moeten worden. Ieder wezen wordt hier uiteindelijk mee geconfronteerd. Het Goede doet, in tegenstelling tot het Kwade, geen enkele poging deze keuze te beïnvloeden, onthoudt zich zelfs van raadgevingen, ook als daar expliciet om wordt gevraagd. Voor de goede wezens staat het vrij om te bepalen aan wiens kant men staat. Het attribuut bij uitstek van de goede wezens van Middenaarde is dan ook hun geloof in de vrije wil. Het Kwade daarentegen grijpt alle mogelijke middelen aan om de ander met dwang of verleiding aan haar zijde te krijgen. Vooral die verleiding vormt een belangrijk wapen. Elke keuze die wordt ingegeven door egoïsme of hoogmoed, leidt onherroepelijk tot de ‘val’. Wie valt, komt terecht in de klauwen van het Kwade (dat wil zeggen in de klauwen van Melkor of Sauron), verliest daarmee zijn individualiteit en wordt een willoze slaaf, beroofd van zijn of haar eigen verlangens. Vandaar dat Melkor en Sauron constant pogingen doen het egoïsme en machtsdromen aan te wakkeren, zij winnen daar immers (letterlijk) zieltjes mee.

De verleiding krijgt onder meer gestalte in de vorm van begerenswaardige juwelen; de silmarillen uit de gelijknamige De Silmarillion en de ‘Ring van macht’ uit In de ban van de ring. De juwelen roepen in personages allerlei slechte verlangens op: machtswellust, egoïsme, vele vormen van hebberigheid. Slechts wie goed van hart is, wie oog heeft voor anderen en geen behoefte tot overheersing voelt, kan de verleiding weerstaan. Deze objecten en de verleiding die zij vertegenwoordigen, vormen de spil van de verhalen. In De Silmarillion blijft de thematiek van de keuze impliciet: de silmarillen roepen namelijk nog geen duidelijk omschreven machtshonger op, maar ‘slechts’ hebzucht. De silmarillen ontketenen geen verlangen tot overheersing, maar enkel een wil tot hebben ten koste van alles. Daarentegen is het belangrijkste thema van In de ban

[p. 54]

van de ring ongetwijfeld de verleiding. Het hele boek draait om passages waarin een personage voor de keuze tussen goed en kwaad gesteld wordt, een keuze die altijd uitgelokt wordt door de Ring, die in feite niets meer is dan een symbool van machtswellust. Iedereen die in het boek de kans krijgt om de Ring in zijn bezit te krijgen, ziet zichzelf - al is het maar even - als heerser over de wereld, in de vorm die het meest bij hem of haar past. Zo ziet Sam, een eenvoudige tuinman, zich als grote tuinman-krijger die de hele wereld tot tuin zal maken. En de goede tovenaar Gandalf realiseert zich dat de Ring hem probeert te verleiden doordat het juweel appelleert aan zijn medelijden voor wezens die minder machtig zijn dan hijzelf. Gandalf doorziet de truc echter en beseft dat hij uiteindelijk niets goeds tot stand zal brengen door zich de Ring toe te eigenenen, maar op zijn beurt ook een kwade macht zal worden. Degene die toegeven aan de verlangens die de Ring in hen aanwakkert, gaan onvermijdelijk hun ondergang tegemoet, aangezien hun visioen niets meer dan een luchtspiegeling is. Wie toegeeft aan de verleiding, komt vroeg of laat in de macht van Sauron, de maker en meester van de Ring. Zij die de verleiding weten te weerstaan kunnen dat doen dankzij edelmoediger gevoelens als medelijden, liefde, of nederigheid. Wie wordt blootgesteld aan de Ring

Illustratie Marijke van Veldhoven

[p. 55]

ziet in feite altijd de twee kanten van de medaille, de goede en de slechte, maar slechts weinigen hebben na de overweldigende verlokkingen van het Kwade nog oog voor de goede kant, die meestal wat magertjes afsteekt na visioenen van wereldoverheersing.

Vrijwel alle belangrijke personages krijgen op een gegeven moment te maken met die verleiding en moeten hun door de Ring opgeroepen machtshonger weerstaan of er aan ten gronde gaan. Het boek is namelijk niet gespeend van enig moralisme; aan het einde krijgt iedereen loon naar werken. Diegenen die bezweken zijn voor de verleiding worden daar vrijwel onmiddellijk voor gestraft, of liever gezegd: zij ondervinden de nadelige gevolgen van hun eigen beslissing. Dit gegeven kan mooi geïllustreerd worden aan de hand van het effect van de Ring op twee ‘gelijkwaardige’ bezitters ervan: Gollum en Bilbo. Zij zijn gelijkwaardig omdat ze beide hobbits zijn, waardoor hun ‘natuurlijk weerstand’ tegen de verleiding in principe gelijk is. Gollum raakt geheel ‘in de ban van de Ring’; hij is vrijwel niet meer in staat onderscheid te maken tussen zijn eigen ik en de Ring, zijn ‘liefste’. Gollums verval kent ook een fysieke component: hij is niet meer herkenbaar als het wezen dat hij oorspronkelijk was, maar is een slijmerig en sissend schepsel geworden. Zijn ‘zelfgekozen’ lot is dan ook tragisch: hij stort met zijn ‘liefste’ in de afgrond, waarmee hij ook nog eens onbewust het goede einde van het verhaal bewerkstelligt: op het moment suprême is de held van het verhaal niet in staat zijn missie te volbrengen, omdat ook hij bezwijkt voor de verleiding. Gollum pakt hem de Ring af, maar struikelt dan en valt, mét de Ring, waardoor deze wordt vernietigd.

Op Bilbo daarentegen heeft de Ring een veel minder kwaadaardig effect; het enige noemenswaardige gevolg ervan is dat hij een zeer hoge leeftijd bereikt. Maar Bilbo heeft de Ring nooit gebruikt voor minder nobele doeleinden. Integendeel: ‘It was Pity that stayed his hand. Pity, and Mercy: not to strike without need. And he has been well rewarded, Frodo. Be sure that he took so little hurt from the evil, and escaped in the end, because he began his ownership of the Ring so. With Pity... My heart tells me that he has some part to play yet, for good or ill, before the end; and when that comes, the pity of Bilbo may rule the fate of many.’ Door zijn weigering om te doden als het niet strikt noodzakelijk is, heeft Bilbo niet alleen zichzelf gered maar ook de goede afloop van de hele geschiedenis veiliggesteld. Uiteindelijk is het de door hem gespaarde Gollum die - per ongeluk - de Ring vernietigt en daarmee de wereld van de boosaardige Sauron verlost.

De keuze voor het Goede bergt, kortom, altijd een beloning in zich, die uiteindelijk te verkiezen is boven de winst van het Kwade, ook al is dat op het moment van de keuze zelf niet duidelijk. (En dat moet ook wel, want anders zou de keuze voor het Goede niets meer zijn dan de hoop op een beloning.) Dat is bijvoorbeeld het geval met Bilbo, die op het moment dat hij besluit Gollum niet te doden niet weet dat hij daarmee uiteindelijk de wereld redt. De keuze voor het Kwade daarentegen is altijd gebaseerd op een ordinair drogbeeld: juist de ultieme keuze voor het ik heeft uiteindelijk de verdwijning van datzelfde ik tot gevolg; de Ring slokt de persoonlijkheid op en het individu verwordt tot niets meer dan een schimmige slaaf, in plaats van heerser over de wereld. Dat geldt, mutatis mutandis, zelfs voor de Meester van de Ring, Sauron, wiens totale macht over is gegaan op de Ring. Om de kracht van de verleiding onweerstaanbaar groot te maken, heeft hij veel van zijn oorspronkelijke krachten overgedragen aan de Ring. Maar het neveneffect daarvan is dat ook hij nu afhankelijk is van de Ring; als de Ring wordt vernietigd, wordt ook zijn maker vernietigd. Ook de Meester van de Ring blijkt uiteindelijk een slaaf van de Ring te zijn.

Milla van der Have