Vooys. Jaargang 17

[p. 48]

Duo
Decimo
Van α tot β

Het begrippenpaar alfa-bèta intrigeert de universitaire studentenbevolking in hoge mate. Als alfa's en bèta's elkaar tegenkomen in de kantine van het sportcentrum of in de woonkamer van de studentenflat volgen steevast dezelfde gesprekken. Het meest urgente gespreksonderwerp blijkt niet het fundamentele verschil in wetenschapsbeoefening tussen de natuur- en geesteswetenschappen, maar het weekrooster. De scheikundige in spe somt met een verongelijkt gezicht een bijna oneindige rij colleges en practica op, terwijl de aankomend muziekwetenschapper opbiecht slechts acht uurtjes per week college te lopen. Vervolgens weten alfa's altijd weer te melden dat bèta's alleen maar achter computers zitten, niet weten wat er in de wereld te koop is, niet kunnen spellen en communicatief zwak zijn. En daaraan voorafgaand of daaropvolgend beweren bèta's met grote stelligheid dat alfa's luier, dommer en in elk geval minder bekend met de nieuwste technologische ontwikkelingen zijn.

Het is opvallend dat de studies van de gesprekspartners minder snel onderwerp van gesprek zijn dan allerlei zaken om die studies heen. Slechts de vraag of de alfawetenschappen eigenlijk wel wetenschappen zijn, wordt door de bèta's als discussiepunt opgevoerd, verder wordt over de inhoud van de studies weinig uitgewisseld. De reden hiervoor is dat de studie van de een voor de ander vaak een bastion van onbekendheid vormt. Natuurlijk zijn er best bèta's te vinden die de poëzie van K. Michel lezen en geïnteresseerd zijn in het symbolisme, zoals er ook alfa's zijn die wiskunde fascinerend vinden en niets liever doen dan aan hun computer knutselen. Voor de grote meerderheid geldt echter: waarover kun je met elkaar praten als de een slechts twee jaartjes VWO-natuurkunde heeft gehad, terwijl de ander de literatuur heeft leren ‘kennen’ uit Prisma-uittrekselboeken?

Het onbegrip tussen studenten van beide richtingen is een van de vele mogelijke voorbeelden waaruit blijkt dat de denkwerelden van de alfa- en bètawetenschappen door een diepe kloof gescheiden zijn. Het is daarom zo curieus dat in de literatuur - een belangrijk onderzoeksgebied van de alfawetenschappen - bèta's een voorname partij meeblazen. De scheikundige Primo Levi, de natuurkundige C.P. Snow en in de Nederlandse literatuur de fysisch geograaf W.F. Hermans zijn hier exponenten van. Is de literatuur van deze schrijvende natuur wetenschappers anders dan die van hun kunstbroeders met een alfa-achtergrond? Wat betreft Hermans concludeert de Belgische literatuurwetenschapper Baudoin Yans in zijn studie De God Bedrogen Bedrogen de God dat ‘[Hermans tracht] rationaliteit en “a-rationaliteit” [...] in zijn werk enigszins uit elkaar te houden. Dit blijkt vooral hieruit, dat de zingevende dimensie van zijn oeuvre grotendeels met zijn fictioneel werk samenvalt, terwijl het kritisch-rationalistische facet van zijn denken in zijn essays te voorschijn treedt’. Yans constateert dat Hermans in zijn essays naar voren treedt als een bèta, maar zich in zijn romans beduidend minder rationeel - en dus beduidend meer alfa - betoont. Transformeert de bèta in een alfa, wanneer hij het domein van de literatuur betreedt?

Recent verschenen van twee Nederlandse schrijvers autobiografische werken aan de hand waarvan meer te vertellen is over de tegenstelling alfa-bèta in de literatuur. In 60000 uur. Een autobiografie kijkt Gerrit Krol terug op zijn beroepsleven in dienst van de Koninklijke/Shell en haar werkmaatschappij de NAM. In Een boekenkast op reis. Persoonlijke kroniek 1998 laat Boudewijn Büch de lezer een jaar uit zijn leven meereizen. Computerprogrammeur en systeemanalist Krol is een voorbeeld van een schrijvende bèta, de obsessieve globetrotter en boekenverzamelaar Büch een rasechte alfa. Op welke manier beschrijven deze auteurs met een zo afwijkende achtergrond hun leven en wat is hun houding ten opzichte van kennis?

Krols boek heeft een wonderlijke titel, die naar zijn totale aantal arbeidzame uren als Koninklijke/Shell-werknemer verwijst. De ondertitel luidt ‘een autobiografie’ en is in dit verband eigenlijk nog veel opmerkelijker. Krol beschrijft immers slechts zijn

[p. 49]

Illustratie Marijke van Veldhoven

carrière, terwijl in een autobiografie normaalgesproken meerdere aspecten van een persoonlijke geschiedenis aan bod komen. Uitgeverij Querido heeft onderkend dat het merendeel van het lezerspubliek zich bij een autobiografie wat anders voorstelt. Op de achterkant wordt daarom een minicollege over de autobiografie gegeven en wel in een ook bij voetballers erg geliefde stijl (als je naar Juventus kunt, moet je dat doen, anders ben je gek): ‘Je kunt op vele manieren een autobiografie schrijven. Je kunt het hebben over de liefdes in je leven, over je reizen, je gedachten, je ontdekkingen als wetenschapper. Je kunt je leven als kunstenaar beschrijven, je leven als voetballer... Gerrit Krol beschreef zijn leven in de informatica [...]’

Qua structuur is 60000 uur geen indrukwekkend boek: de eerste hoofdstukken van de autobiografie zijn boeiend, waarna het een hele tijd beduidend minder wordt, om naar het einde toe weer wat interessanter te worden. Deze slingerbeweging wordt veroorzaakt doordat vooral de grote projecten die Krol onderneemt tot de verbeelding spreken. De eerste zes hoofdstukken van het boek gaan over zo'n project. Begin jaren zeventig treedt Krol in dienst van de NAM, een werkmaatschappij van de Koninklijke/Shell die het gasveld van Oost-Groningen exploiteert. Krol initieert bij dat bedrijf de automatisering van de exploitatie van het aardgas, dat Nederland in de jaren zestig en zeventig zoveel welvaart heeft gebracht.

Deze eerste helft van het boek bevat veel passages waarin Krol specifiek op de technische achtergrond van zijn werk ingaat en die zijn soms lastig te begrijpen en vaak niet boeiend. Als geheel zijn deze zes hoofdstukken echter zeer intrigerend. Een klassiek patroon ligt ten grondslag aan dit verhaal over de automatisering

[p. 50]

van de gasexploitatie. Iemand krijgt een idee, wil dit tot uitvoer brengen, moet de nodige obstakels overwinnen, krijgt broodnodige hulp en samen met zijn helpers slaagt hij er uiteindelijk in zijn plan tot voltooiing te brengen. Eigenlijk lijkt dit gedeelte van het boek op een jongensboek, bijvoorbeeld een deeltje uit de Kameleonreeks of de Euro 5-reeks. Jonge mensen met nieuwe ideeën weten iets tot stand te brengen, ondanks de tegenwerking van conservatieve ouderen met macht.

In het tiende en elfde hoofdstuk wordt over Krols tweede grote project verteld en ook deze geschiedenis is uitermate herkenbaar. Krol presenteert zich daarin als een oudere werknemer die al een tijdje geen grote successen heeft behaald en al lang door nieuwe jonge honden is voorbijgestreefd. Nog eenmaal wil deze ‘oude, wijze man’ zijn waarde bewijzen en hij krijgt weer een ‘Idee’. Hij wil een ‘Data Atlas’ van het gehele bedrijf samenstellen; alle systemen die in de multinational gehanteerd worden, beschrijven en tot elkaar relateren: ‘Als ik alle systemen beschreven had, inclusief hun in- en uitgangen, was ik klaar. Dus: convergent, uniek, volledig en ook nog leesbaar. En draagbaar.’

Geheel in de stijl van W.F. Hermans, de bekendste Nederlandse bèta-schrijver, voegt Krol aan het verhaal een ‘Epiloog’ toe, waarin hij verslag doet van een mislukking. Waar Hermans zijn romanpersonages bedrogen liet uitkomen, daar doet Krol in deze autobiografie verslag van zijn eigen desillusie. Het door Krol opgezette systeem voor het gasveld, dat hij als een van de hoogtepunten in zijn loopbaan beschouwt, blijkt een onvolkomenheid te bevatten. De weerbarstige materie van het enorme gasveld is zelfs met behulp van wiskundige modellen en computers niet afdoende in kaart gebracht. De illusie een kloppend systeem vervaardigd te hebben is niet langer houdbaar. Een schrale troost voor Krol is dat degene die dagelijks met het systeem werkt, zegt: ‘Ik laat het mooi zo.’

Het autobiografische gehalte van 60000 uur is niet groot. Voor een literatuurliefhebber is het interessant om te weten te komen dat de schrijver Krol ook een glansrijke loopbaan in de informatica heeft gehad. Maar verder komt de lezer over de persoon Krol eigenlijk niet veel te weten. Hier schuilt ook voor een gedeelte het bèta-element van Krols autobiografie in. Krol verhaalt uitgebreid over allerlei technische, bij voorkeur wiskundige problemen, maar houdt de beschrijving van zijn persoonlijke geschiedenis uiterst summier. Regelmatig krijgt de lezer passages als de nu volgende voorgeschoteld: ‘Mathematisch wordt de put-capaciteit weergegeven door een lijn schuin naar beneden, en de capaciteit van de droger door een lijn schuin omhoog. De paradox wordt opgelost op het snijpunt van beide lijnen, het is namelijk hetzelfde gas.’ Zo precies als Krol zo'n wiskundig probleem beschrijft, zo onscherp is het beeld dat hij van zichzelf geeft. Krol vindt het plezierig om met de auto door kleine Groningse dorpjes te rijden, kan met de ene collega goed en met de andere slecht overweg en heeft in een bepaalde periode elke ochtend op weg naar kantoor last van ‘een grote, zwarte hond [...] die naar me gromde en me aangevlogen zou zijn als zijn bazin hem niet telkens stevig aan de lijn had gehad.’ Veel meer informatie over zichzelf geeft Krol niet.

De persoon Krol komt nog enigszins tot leven in enkele aforismen, die als wandspreuk op een kantoor niet zouden misstaan: ‘Vergaderen is een vorm van verval’ en ‘'n Plant maakt het gezellig op kantoor. Vooral als hij al maandenlang dood in de pot staat. Teken dat er gewerkt wordt.’ De enige passage waarin de lezer het gevoel krijgt dicht bij Gerrit Krol te komen is die waarin Krol zijn entree in de literatuur beschrijft. ‘Ik maakte m'n tafel schoon en begon. Ik schreef. De ramen stonden open, ik rook de vrieslucht in de straten. Ik hoorde de kinderen spelen en schreeuwen - voor het eerst in m'n leven. Ik schreef en schreef en als in een versnelde film: de knoppen braken open, de ene na de andere.’

Zo weinig als Gerrit Krol over zichzelf schrijft, zo onvoorstelbaar veel doet Boudewijn Büch dat. Niet alleen is Büchs boek veel dikker - Krol beschrijft 60000 uur in 114 pagina's, Büch 8760 in 286 -,

[p. 51]

bovendien beschrijft Büch vrijwel uitsluitend zijn eigen belevingswereld. In Een boekenkast op reis - het tweede deel uit de ‘eindevan-het-millennium-reeks’ van Privé-domein - heeft Büch een jaar lang zijn leven geboekstaafd, waarbij hij weinig oog heeft voor de buitenwereld. De actualiteit van het jaar 1998 is bijvoorbeeld ver te zoeken in Büchs dagboekaantekeningen; af en toe maakt Büch een notitie over de Lewinsky-affaire, maar daar blijft het bij. Het beeld dat uit Büchs dagboek spreekt, is dat van een enorm gedreven boekenverzamelaar, die als een razende Roeland boekhandels, bibliotheken en musea over de hele wereld in- en uitloopt. Een jaar Büch betekent onder meer Zuid-Afrika, de U.S.A., Duitsland, Oostenrijk, Frankrijk, Italië, maar ook de coelacanth, de gebroeders Von Humboldt, de dodo, de Bonaparte-familie, de Boerenoorlog en vooral veel Johann Wolfgang von Goethe.

Büchs kennis over deze - en een onafzienbare rij andere - onderwerpen is enorm en bewonderenswaardig. Interessant zijn die delen van het dagboek waarin hij vol passie schrijft over de onderwerpen waarover hij boeken verzamelt. Daarnaast beschrijft Büch kleine alledaagse taferelen die vaak erg geestig zijn; een ontmoeting met Adriaan van Dis, waarbij beide auteurs vreselijk schmierend een ‘ruzie’ bijleggen bijvoorbeeld. Maar ook de opnames van een reclamespotje voor Lassie en Büchs balsturige optreden in Groentemans Plantage passeren de revue. Ook leuk en met veel humor beschreven is Büchs verliefdheid voor Panda, een lid van zijn televisieploeg. Vaak echter zijn Büchs dagboeknotities irritant. Als volbloed romanticus doorspekt Büch zijn dagboekaantekeningen met klein leed van persoonlijke aard. Het eten is nooit goed, zijn diverse crews stellen hem teleur, personeel van boekhandels, musea en bibliotheken doet vervelend tegen hem, hij heeft geen vrienden et cetera. Zo fascinerend als Büch is wanneer hij over zijn passies schrijft, zo vermoeiend is Büch wanneer hij zeurt.

Opvallend is het enorme aantal aankopen dat Büch doet. Het lijkt erop dat hij alleen gelukkig is op het moment dat hij boeken, cd's, cd-roms, Goethe-theelepeltjes en andere voor zijn verzamelingen interessante objecten aanschaft. Een beschrijving van een dag bestaat bij Büch voor minstens de helft uit een lijst met aangeschafte boeken en andere zaken. Büch lijkt daardoor op een doorgeslagen materialist - zij het dan in culturele waren -, en roept ook associaties op met een depressieve huisvrouw, die haar bedompte flatje ontvlucht, de stad ingaat en tegen zessen met zwaar beladen boodschappentassen terugkeert. De materie - een Goethe-cd-rom of een voordeelverpakking vitragewit - als balsem voor de ziel. Zonder alle gedragingen van Büch als alfa te betitelen - daarvoor is de auteur te weinig exemplarisch -, is het duidelijk dat hij iemand is met een enorme voorliefde voor het geschreven woord. Het boek staat bij hem in huizenhoog aanzien, lijkt zelfs een heilig voorwerp te zijn. De onderwerpen waarin Büch geïnteresseerd is, getuigen ook van een alfa-achtergrond. Büch is vooral gefascineerd door historische en literaire onderwerpen. Zijn natuurhistorische belangstelling valt hier enigszins buiten, ware het niet dat die vooral gevoed wordt door ‘romantische’ onderwerpen als de dodo en de coelacanth. De afgestudeerde neerlandicus, filosoof en germanist slurpt alle informatie over voor hem interessante onderwerpen op. Het leven is voor hem een voortdurende jacht naar meer lezen, meer zien, meer weten. Natuurlijk past niet alle kennis in zijn hoofd en daarom dienen zo veel mogelijk boeken een plaatsje in zijn bibliotheek te krijgen. Büchs enorm uitgebreide bibliotheek over een veelheid aan onderwerpen is zijn papieren geheugen.

Hier toont zich een groot verschil met de manier waarop bètaschrijver Krol tegenover kennis staat. Krol is niet op zoek naar zo veel mogelijk, maar probeert de essentie te vinden. Krol probeert inzicht in de wereld te krijgen door reductie, door het vervaardigen van een systeem, een model. Een systeem waarmee een gigantisch aardgasveld met al zijn putten overzichtelijk beheerd kan worden, daar zoekt hij naar. Een handzaam boekje met daarin alle systemen van een multinationaal bedrijf als Shell samengebracht, dat geeft hem voldoening. Een

[p. 52]

reden voor Krol om in 1957 te solliciteren naar een functie bij het laboratorium van de Koninklijke/Shell was de Mark IV, een grote wetenschappelijke computer: ‘Ik dacht dat als ik aan die machtige computer zou werken, mij de geheimen van de rede zouden worden geopenbaard. Naar analogie van de bouw van atomen moest de waarheid kunnen worden uitgedrukt in kleinste eenheden, in nullen en enen.’

Voor de een betekent kennis een grachtenpand van kelder tot nok gevuld met boeken, voor de ander nullen en enen. Waar de een het zoekt in belezenheid, zoekt de ander het in de logica. Het ene geldt voor Büch en de gemiddelde alfa, het andere voor Krol en de gemiddelde bèta. Büch en Krol tonen dat zo'n tegenstelling ook in de literatuur tot uitdrukking kan komen. Allereerst door hun beider levensbeschrijvingen - die van de boekenverzamelaar versus die van de computerprogrammeur en systeemanalist -, maar ook door de vorm waarin zij die gegoten hebben. Krol vertelt een sober verhaal in een zakelijke stijl, waarin geen woord te veel staat (hooguit die passage over de opdringerige hond had nog geschrapt kunnen worden), terwijl Büch de lezer overstelpt met wetenswaardigheden. De titels van beide boeken zijn al veelzeggend; Krol reduceert een hele loopbaan tot de uren die hij eraan besteed heeft, terwijl Büchs Een boekenkast op reis associaties oproept met een omgevallen boekenkast.

Evenals Krols autobiografie kent ook dit stukje een epiloog. Een huisgenoot die natuurkunde studeert, wil bovenstaand betoog wel eens lezen. Zijn reactie: ‘Maar dat is toch totaal niet wetenschappelijk wat je doet. Je vergelijkt zomaar twee boeken met elkaar, je zou vijftig boeken van schrijvers met een bèta-achtergrond naast vijftig boeken van schrijvers met een alfa-achtergrond moeten leggen’. En wat zegt zo'n alfa dan: ‘Dat zou goed zijn geweest voor een dissertatie, maar dit is veel leuker.’

Jeroen Kapteijns