Vooys. Jaargang 17

Thomas Vaessens, Circus Dubio & Schroom; Nijhoff, Van Ostaijen en de mentaliteit van het modernisme. Amsterdam/Antwerpen (De Arbeiderspers) 1998. 267 blz. f 49,50.

De onttovering van de wereld

Nijhoff en Van Ostaijen behoren onbetwist tot de bekendste dichters van het Nederlandse taalgebied. Dat is voor ons, anno 1999, heel vanzelfsprekend. Maar hoe komt het eigenlijk dat hun poëzie al die jaren heeft overleefd? En viel het in de tijd dat zij schreven al te verwachten dat hun werk zo ‘groot’ zou worden? Thomas Vaessens gaat in zijn dissertatie Circus Dubio & Schroom op zoek naar een antwoord op deze vragen.

Toen ik de dissertatie voor het eerst zag, vroeg ik me af hoe Nijhoff en Van Ostaijen er zo gebroederlijk naast elkaar in terecht zijn gekomen. Nijhoff is dé dichter met de autonome literatuuropvatting. Iemand die zich verzette tegen de uitdrukking van de eigen gemoedstoestand in literatuur, tegen een literatuur zoals de Tachtigers die schreven, en iemand die contrasteert met tijdgenoten als Dirk Coster en Wies Moens, die literatuur in dienst stelden van de maatschappij. Bij Van Ostaijen zie ik de speelse layout van zijn vroege poëzie voor me en denk ik aan een meer rebels figuur die zich verzette tegen de wereld van zijn tijd en zich aansloot bij de historische avant-garde.

[p. 63]

Weliswaar debuteerden beiden in 1916 - de eerste met De wandelaar, de tweede met Music-Hall - maar verder lijken de verschillen groter dan de overeenkomsten.

Het lezen van Vaessens' dissertatie brengt deze karakterisering aan het wankelen. Hij haalt haar niet onderuit, maar door op een andere manier naar beide dichters te kijken, brengt hij meer en meer hun overeenkomsten aan het licht. Niet het literaire debat, maar het levens- en wereldbeschouwelijke debat stelt hij centraal. Gaandeweg weet Vaessens de lezer ervan te overtuigen dat Nijhoff en Van Ostaijen in wezen dezelfde ideeën hebben over de aard en functie van literatuur en de rol van de dichter.

Het boek begint met een beschrijving van de tijd waarin Nijhoff en Van Ostaijen debuteerden. Hoewel, beschrijving? De eerste pagina oogt druk: de vele lettertypes, opschriften en afficheachtige kaders dansen de lezer tegemoet. Een enkele zin, uiterst kort, en vooral veel opsommingen. In layout en tekst geeft Vaessens aldus een beeld van de tijd. ‘Is dit revue? Cabaret? Literatuur? Cinema? Toneel? Circus? Het Lunapark? Je weet het niet; ziet slechts dat alles vooral esprit nouveau wil ademen. Spektakel is het, gevoed door een aanstekelijke, maar verwoestende energie.’ (p. 2) Met deze woorden sluit de flitsende opening van deze dissertatie.

Het zijn - zo lezen we verder - de literatoren van de historische avantgarde die het hoogste woord voeren. Deze hemelbestormers noemt Vaessens ‘de literaire linkergroep’. (p. 12) Nijhoff en Van Ostaijen nemen volgens hem een veel minder florissante plaats in het heersende literaire klimaat in: ‘Het lijkt onwaarschijnlijk: het mediagenieke spektakel is nog niet op drift of daar komen twee van die ouwelijke typen de zaak met een geweldige stijlbreuk verstoren - niet voor iets dat nog frisser, nog energieker of nóg nieuwer is, maar voor iets dat literaire en andere tradities in ere houdt.’ (p. 11) Hier zijn we aangekomen bij het uitgangspunt van de dissertatie: in hun tijd heeft het er alle schijn van dat Nijhoff en Van Ostaijen het niet ‘gaan halen’. Maar naarmate de jaren voorbij gaan raakt ‘literair links’ uit de tijd en achteraf bezien zijn juist die ‘ouwelijke typen’ de groten gebleken. Met hùn debuutbundels begint wat we nu ‘modernistische poëzie’ noemen. En dat heeft alles te maken met de tijdgeest, met de moderniteit waar zij middenin staan, en met de wereld zoals die nu geworden is.

De tijd waarin Nijhoff en Van Ostaijen leefden typeert Vaessens als de periode van de moderniteit en hij beschrijft haar als een periode van overgang. Als product van de Verlichting nam in de loop van de negentiende eeuw ‘rationaliteit’ een steeds prominentere plaats in. In de twintigste eeuw is de moderne wereld in een verder gevorderd stadium en de wetenschap en technische vooruitgang hebben reeds hun vruchten afgeworpen. Beide dichters zien deze positieve kant van de ontwikkelingen in en beseffen dat ze zelf óók deel uitmaken van de rationele cultuur. Maar ze vinden dat de balans is doorgeslagen; de rationele orde ervaren ze als beklemmend. De mechanische wereld is sterker dan de ziel en dat gaat in hun ogen te ver. In zo'n wereld is geen plaats voor zaken als emotie, verbeelding en het irrationele, waaraan de mens óók behoefte heeft. En juist deze zaken willen zij met hun schrijven opnieuw een plaats geven in de maatschappij. Zij proberen ‘de onttovering van de begin twintigsteeeuwse wereld’ (p. 146) te compenseren met organische creativiteit, emotionele ervaring, mystiek en grensoverschrijding. Beiden staan dus ambivalent tegenover de nieuwe wereld.

Aldus voelen Nijhoff en Van Ostaijen zich als dichter geroepen te bemiddelen. In de dynamische wereld moeten zij steeds weer hun positie bepalen. Vaessens verwijst naar Gimmick van Joost Zwagerman en Der Tod in Venedig van Thomas Mann om deze stelling te verhelderen. De kunstscene uit Gimmick en Gustav Aschenbach uit Der Tod in Venedig worden tegenover elkaar geplaatst; plotseling gaat het bij de lezer dagen waar Nijhoff en Van Ostaijen thuishoren. Gustav Aschenbach heeft een hele hoge opvatting van het dichterschap. Als Freddie Oerzang uit Gimmick zíjn eveneens relatief hooggestemde artistieke idealen laat blijken, is hij een ‘verliezer’. De kunstenaars in Gimmick leven bij het motto ‘mijn ideaal is twee keer modaal’. Schrijven doe je voor de lol en voor de poen, zo geldt bijvoorbeeld ook voor Ronald Giphart. En daartusse-

[p. 64]

nin, zo stelt Vaessens, in een tijd van stormachtige ontwikkelingen en een overgang naar een andere wereld, moeten Nijhoff en Van Ostaijen hun plaats bepalen: ‘Nijhoff zweeft, net als Van Ostaijen, ergens tussen twee identiteiten in. De negentiende-eeuwse grandeur van Aschenbach heeft hij niet meer, maar een mediaheld als Giphart is hij natuurlijk ook nog niet.’ (p. 110)

Nijhoff en Van Ostaijen presenteren zich raadselachtig en ambivalent. In dit kader is de titel van de dissertatie veelzeggend: Circus Dubio & Schroom duidt op de circusachtige wereld waarin Nijhoff en Van Ostaijen zich ‘in dubio’ en ‘met schroom’ presenteren: ze drukken zich uit in tegenstrijdigheden en stellen zich verdekt op - of, in de woorden van Vaessens: ‘Hun verdediging is de maskerade. In plaats van de borst vooruit te steken, verstoppen ze zich; geven ze rondjes dichterlijke persoonsverdubbeling weg.’ (p. 41) De context van dit citaat betreft hun verdediging tegen de meerderheid van collega-schrijvers die ‘dienstbaarheid’ bepleit.

De karakterisering van moderniteit als ‘overgangstijd’ suggereert behalve een voorgaande periode ook een vervolgperiode. In het slothoofdstuk ‘2016’ wordt daarom de lijn doorgetrokken naar onze eigen tijd, met zijn multiculturele samenleving en opengebroken grenzen. Nu wordt duidelijk volgens Vaessens, waarom Nijhoff en Van Ostaijen, ondanks de schijn die zij in hun tijd tegen zich hadden, de twintigste eeuw hebben overleefd: ‘in de opener samenleving van vandaag krijgen auteurs de bemiddelende rol die de modernisten ambieerden min of meer in de schoot geworpen. [...] Zij [Nijhoff en Van Ostaijen, Hij zijn begonnen met bemiddelen tussen de culturele en intellectuele sferen die zich in de huidige wereld met elkaar moeten zien te verstaan.’ (pp. 230-231)

Het meest bijzondere aan deze dissertatie is wel de opvallend populaire presentatie. De structurering is op bijzondere wijze verzorgd. De dissertatie kent keurig een inleiding, middenstuk en slot, maar zonder deze droge termen te gebruiken. In kadertjes worden de hoofdstukinleidingen gepresenteerd. In combinatie met hoofdstuktitels als ‘Popappeal of snobappeal’, ‘Wat welig tiert’ of ‘De polder betoverd, mogelijkerwijs’ vormt dit een mooi geheel, dat zich bovendien goed laat begrijpen. Soms dreigt de wens de bevindingen leuk te presenteren echter al te zeer te winnen van de feiten: het eerste hoofdstuk heet ‘1916’, het laatste ‘2016’. Al met al een mooi geheel, nog extra aangezet met de slotzin: ‘Ook nu nog, nu het doek van 1916 al bijna een eeuw geleden gevallen is.’ (p. 231) Hier worden de jaren wel heel vlotjes op een volle eeuw afgerond.

Saaiheid is de dood van de literatuur en de literatuurwetenschap, moet Vaessens gedacht hebben. Zijn stijl is uitermate vlot en toegankelijk; hij schrijft allesbehalve hoogdravend. Hij citeert niet, maar ‘schrijft over’, zegt vervolgens: ‘Ik weet niet hoe het de toehoorders destijds is vergaan, maar ik begrijp hier eigenlijk niet veel van’ (p. 39) en snuffelt in zijn grootvaders spullen als hij iets wil weten over de gezangen van de Rooms-Katholieke mis.

Vaessens' op de brede context gerichte blik heeft een dissertatie opgeleverd die de moeite waard is, en een méér dan marginale aanvulling geeft op wat reeds over Nijhoff en Van Ostaijen geschreven is. Daarbij toont hij zich een schrijver. Zijn stijl en presentatie enthousiasmeren en maken Circus Dubio & Schroom tot een interessant en plezierig, leesbaar boek.

Helen Jochems