Vooys. Jaargang 17

Nico van der Sijde, Het literaire experiment: Jacques Derrida over literatuur. Amsterdam/Meppel (Boom) 1998. 311 blz. f 65,-

Derrida eindelijk duidelijk

Nuchterheid schijnt een van de karakteristieken van de Nederlander te zijn. Die nuchterheid zou tenminste een verklaring kunnen zijn voor de lauwe receptie die de taalvirtuoos Derrida ten deel is gevallen in ons land. Zowel zijn taalfilosofische teksten als zijn literatuurbeschouwingen zijn in een stijl geschreven die op sommige punten om een gezonde dosis relativering vraagt. Derrida's taalfilosofische teksten zijn in literatuurwetenschappelijke kringen enigszins courant: De la grammatologie of enkele artikelen uit L'Ecriture et la différence zijn bekend, maar zelfs in deze teksten wordt er onorthodox met het wetenschappelijk discours omgesprongen. Derrida blinkt uit in het gebruiken van vage termen, hij lardeert zijn teksten met cursiveringen en andere visuele trucs, zoals het doorstrepen van woorden, en hij grijpt, voor het vinden van benodigde nieuwe woorden, geregeld terug naar het Grieks. De lezer die dit te serieus neemt, mist het speelse element van deze teksten en maakt het zichzelf erg moeilijk.

Waar deze speelse, maar doordachte stijl in de meer wetenschappelijke teksten al opvalt, is hij in Derrida's literatuurbeschouwingen over hoofdzakelijk experimentele, moderne auteurs, overduidelijk aanwezig. De auteurs die Derrida behandelt, zoals Genet, Ponge en Mallarmé, schrijven zelf geenszins makkelijk, maar Derrida doet er als exegeet graag nog een schepje bovenop. Zonder enige kennis van hetzij de beschreven auteur, hetzij andere teksten van Derrida worden deze beschouwingen al snel onleesbaar. Waarschijnlijk mede dankzij die ondoordringbaarheid zijn deze teksten van Derrida weinig tot niet bekend in Nederland: tijd dus om de deur open te gooien en licht in de duisternis te scheppen. En dat is precies wat Van der Sijde met zijn proefschrift Het literaire experiment: Jacques Derrida over literatuur heeft gedaan. Hij heeft het, zoals de titel en ondertitel duidelijk maken, over de Derrida die over literatuur schrijft, en probeert recht te doen ‘aan de grillige intellectuele avontuurlijkheid’ van Derrida's literatuurbeschouwingen. Zonder daarbij, zoals Derridianen gewoonlijk per definitie geneigd zijn, die obscure en grillige stijl van de leermeester over te nemen. Deze keuze voor een uitleggende stijl, die voor een proefschrift overigens voor de hand ligt, is niet alleen het bewijs dat Van der Sijde daadwerkelijk weet waar hij het over heeft, maar levert vooral een zeer verdienstelijk proefschrift op dat ons stof voorschotelt waar we nog weinig mee bekend zijn.

Voordat hij aan het echte werk begint, het behandelen van Derrida's literatuur-beschouwingen, gaat Van der Sijde in zijn eerste hoofdstuk in op de taalfilosofie van Derrida: voorlopers die Derrida duidelijk beïnvloed hebben worden

[p. 60]

aangehaald (Heidegger, Bataille, Levinas) en de begrippen die gewoonlijk met de naam Derrida geassocieerd worden, passeren de revue. Van der Sijde heeft al deze concepten rondom één sleutelconcept geplaatst, namelijk ‘het andere’. Onder ‘het andere’ moeten we dan datgene verstaan wat buiten het bereik van onze concepten ligt: ‘datgene wat ongedacht blijft, datgene wat geen object kan zijn van een kennend bewustzijn, datgene wat “er is” maar niet bevat kan worden, datgene wat ontsnapt aan de greep van onze concepten’. (p. 12) Taal verwijst volgens Derrida niet naar een werkelijkheid die buiten de taal staat, maar geeft juist vorm aan onze perceptie van die werkelijkheid. Hierbij baseert hij zich op de tekentheorie van Ferdinand de Saussure. De Saussure postuleerde het teken als een combinatie van een ‘signifiant’ (het akoestische, materiële teken) en een ‘signifié’, het concept dat erachter lijkt te liggen. De verbinding van signifiant en signifié is echter volstrekt arbitrair (‘tafel’ heeft totaal niets te maken met het materiële object waar het naar lijkt te verwijzen), en berust volledig op conventie. Derrida gaat nog verder in zijn redeneringen en komt uit bij zijn ‘différance’-concept. Dit dubbelzinnige woord zinspeelt op de twee betekenissen van het Franse woord ‘différer’, namelijk ‘uitstellen’ en ‘verschillen van’. Een woord, of beter, een signifiant, verwijst niet naar een buiten-talige werkelijkheid, naar een concept of signifié, maar stelt definitieve betekenis uit (dit is de eerste betekenis van différer), doordat het in eerste instantie verwijst naar andere signifiants, waarvan het verschilt (en dit is de tweede betekenis van différer). Het woord ‘tafel’ verwijst dus niet naar het concept ‘tafel’, maar verschilt in eerste instantie van andere signifiants als ‘stoel’, ‘kast’ of ‘wafel’. Als verhelderende parallel kunnen we de verwijzing naar het woordenboek nemen: ook een woordenboek lukt het niet uit de taal weg te komen, terwijl dat in eerste instantie toch het doel lijkt (wat betekenen woorden, naar welke werkelijkheden verwijzen ze?): een lemma wordt immers niet gedefinieerd door een concept, maar door andere woorden, die zelf elders op hun beurt verklaard worden door wéér andere woorden, enzovoorts. Betekenis wordt dus eindeloos uitgesteld en tekens zijn niet meer dan een spoor, een ‘trace’ dat verwijst naar wat er niet is. Ze geven het afwezige de schijn van het aanwezige. Betekenis is dus iets wat niet vaststaat en dat slechts aan een context gebonden tot stand komt.

Deze opvatting verklaart waarom Derrida de taal graag als een spel ziet: als eenduidigheid toch onmogelijk is, kun je beter opgaan in het spel van het meervoudige. Vandaar ook zijn fascinatie voor het ‘andere’. Het ‘andere’ ontsnapt aan de beperkingen van de taal; het is te singulier om zich door algemene concepten te laten vertalen en vraagt om creativiteit, juist vanwege die beperking. Ik denk dat iedereen wel eens dit manco van de taal heeft gevoeld, bijvoorbeeld wanneer je probeert je verliefde gevoelens te uiten. De uitdaging zit hem in het feit dat je niet anders dan met taal kunt zeggen hoe of wat het ‘andere’ is. Het woord différance (met een ‘a’ in plaats van een gebruikelijke ‘e’) verwijst naar een manier om met de middelen die je noodzakelijkerwijs moet gebruiken toch nog zo ver mogelijk te komen: van de conventie afwijken zonder meteen volstrekt onbegrijpelijk te worden. Derrida's preoccupatie met het weergeven van het ‘andere’ is nu precies het onderwerp van Van der Sijdes proefschrift: juist in zijn literatuurbeschouwingen heeft Derrida zijn best gedaan om zo dicht mogelijk bij ‘het andere’ te komen.

In het tweede hoofdstuk wordt eerst nog specifieker ingegaan op ‘het andere’ in de kunst. Hier komt Derrida's literatuuropvatting aan bod: de literatuur wordt volgens Derrida gekenmerkt door een ‘non-thetische’ stijl. Om ‘het andere’ weer te geven gebruikt een schrijver namelijk geen argumenten, maar gebruikt hij een bepaalde stijl die ‘het andere àls anders wil tonen’. (p. 127) Dit in tegenstelling tot de filosofie, die er een ‘thetische’ stijl op nahoudt, een meta-taal, een taal over een taal. De non-thetische stijl van Derrida is tevens de stijl die men terug kan vinden in de experimentele, moderne literatuur. De beschouwingen die Derrida over deze literatuur geschreven heeft, zijn zelf wat stijl betreft eveneens non-thetisch en wellicht daardoor óók ‘literair’. Na deze even duidelijke als noodzakelijke inleiding komen we terecht in het omvangrijke derde hoofdstuk, dat in feite de kern van

[p. 61]

deze dissertatie vormt.

In dit hoofdstuk blijft er, na een gefundeerde selectie van materiaal, alsnog een indrukwekkende lijst aan titels en auteurs over die één voor één de revue passeren. Van der Sijde beperkt zich tot zeven schrijvers op wie Derrida - hetzij in monografieën, hetzij in langere essays - zijn eigenzinnige licht heeft laten schijnen: Artaud, Mallarmé, Genet, Blanchot, Ponge, Celan en Joyce. Het gezelschap is, zoals u ziet, gemêleerd: er is toneel, er is poëzie, en er is proza. En dat is ook ontegenzeggelijk de charme van dit hoofdstuk: niet alleen wordt de lezer, wederom, op aangename wijze in contact gebracht met Derrida zelf, maar bovendien komt er en passant een breed scala aan interessante literatuur voorbij. Dit is natuurlijk een compliment voor Derrida - hij schreef immers over ze, of beter, hij schreef ze over op zijn manier, maar het is eveneens een compliment voor Van der Sijde, die dit imposante geheel aan moeilijk doordringbare auteurs aan heeft durven kaarten. Bovendien vragen Derrida's teksten, zoals Van der Sijde zelf ook zegt, net zo zeer om het nodige uithoudingsvermogen. Een van zijn teksten, het in 1974 gepubliceerde Glas, over het werk van de auteur Genet, kan dienen als illustratie van Derrida's werkwijze. Glas geeft bij de eerste doorbladerpoging een verwarrende indruk: naast elkaar staan twee kolommen, in verschillende lettertypes gedrukt. In de linkerkolom staat commentaar op Hegel, in de rechterkolom, die eveneens grotere en kleinere stukken wit bevat, de beschouwing over de teksten van Genet. Men kan zich afvragen waarom Hegel en Genet op dergelijke wijze ‘behandeld’ worden. De verklaring hiervoor is dat Sartre de teksten van Genet ooit tegenover de dialectiek van Hegel stelde, een oppositie die in deze kolommen een figuurlijke uitdrukking krijgt. De titel, Glas, het Franse woord voor doodsklok, verwijst naar één van de hoofdthema's van Genet, de dood, maar ook naar Bataille, die een gedicht met deze titel heeft geschreven. Derrida ziet namelijk overeenkomsten tussen Bataille en Genet: beiden waren mateloos geïnteresseerd in transgressie en redeloosheid. Bataille komt ook op een andere manier in de tekst aan bod: de doodsklokken van Genet hebben namelijk klepels nodig om te kunnen klinken, en het (weliswaar archaïsche) Franse woord voor klepel is ‘batail’. Derrida heeft het dus over het werk van Genet, maar zonder enige voor de hand liggende logica: hij citeert uit alle uithoeken van het oeuvre, vaak zonder bladzijdenummers of zelfs zonder verwijzing naar een titel. Dit zijn maar een paar voorbeelden van de sterk subjectieve, associatieve manier waarop Derrida te werk gaat in zijn teksten.

In het vierde hoofdstuk, ‘Derrida en Paul de Man’, probeert Van der Sijde een misvatting die binnen de literatuurwetenschappelijke kringen de ronde doet, recht te zetten: vaak worden de teksten van De Man op één lijn gezet met die van Derrida (of andersom). Dit is voor sommige teksten misschien mogelijk, maar, zo beweert Van der Sijde, zeker niet voor het soort teksten waar het in dit proefschrift om gaat. De Man maakt voor zijn analyses namelijk geen specifiek onderscheid tussen filosofische en literaire teksten, daar waar Derrida dat duidelijk wel doet. In Van der Sijdes proefschrift zien we dat dit onderscheid zelfs essentieel is.

In het besluit vat Van der Sijde het geheel samen en probeert hij eveneens een antwoord te vinden op de vraag in hoeverre Derrida nu van belang is voor de theorie en de praktijk van de literatuur-interpretatie. Een ‘uitgewerkte methode’ hoeven we van Derrida niet te verwachten, maar dat is ook niet waar Derrida's verdienste ligt. Aangezien een (veralgemeniserende) methode ‘het andere’ nooit zou kunnen grijpen - en dus bij voorbaat nutteloos is - gaat Derrida zelf ook meer de experimentele kant op, zoals de schrijvers die hij bestudeert. Derrida schrijft zelf literatuur, een stelling waar ik het persoonlijk volledig mee eens ben. ‘L'essai s'avoue presque un roman’, schreef Barthes in de tijd dat Derrida zijn Glas schreef: zelfs het essay blijkt literair te worden. De literatuur is er om de tergende ondoorgrondelijkheid, ‘het andere’ van het bestaan te tonen, en niet aan te tonen.

Van der Sijde weet de stof erg goed te brengen. De teksten die hij behandelt, zijn van een uitdagend niveau. In het besluit geeft Van der Sijde te kennen dat de teksten van Derrida ‘tergend moeilijk’ zijn, maar dat ze daardoor ook juist interessant worden voor de geduldige lezer. De verborgen verwijzingen

[p. 62]

naar Bataille en de typografie in Glas laten zien hoe ver Derrida gaat: deze teksten vragen van de lezer inderdaad geduld en doorzettingsvermogen, en in sommige gevallen zelfs toegeeflijkheid. Desalniettemin weet Van der Sijde deze vage stof aantrekkelijk te houden. Zijn manier van presenteren is mijns inziens precies wat Derrida's teksten nodig hebben: hij behoudt een gepaste kritische afstand, maar heeft toch genoeg overtuigingskracht. Dit proefschrift blijft daardoor zowel voor de kenners als voor de geïnteresseerde lezer interessant: de kenner zal de eerste twee hoofdstukken hoofdzakelijk ja-knikkend (dit is niet knikkebollend!) doornemen, om in het derde hoofdstuk, de kern van het boek, kennis te maken met een vorm van literatuur die van oorsprong niet erg toegankelijk is; de geïnteresseerde lezer, van zijn kant, wordt op kundige wijze in aanraking gebracht met stof die een verstandige uitleg zowel verdient als hard nodig heeft. Het resultaat is een proefschrift dat getuigt van respecten tegelijkertijd respect afdwingt.

Een kritische opmerking aangaande de stijl is hier misschien toch op zijn plaats: het derde hoofdstuk bestaat uit zeven paragrafen, die in feite allemaal los van elkaar te lezen zijn. Deze opzet heeft als gevolg dat Van der Sijde af en toe enigszins in herhaling valt. Dit overkomt hem eveneens in de eerste twee hoofdstukken, waarin hij vooral de meer abstracte ideeën misschien net iets te redundant uitlegt. Overigens staat dit de duidelijkheid nooit in de weg; als je het over iemand als Derrida hebt, is extra uitleg niet per definitie een overbodige luxe.

Van der Sijde heeft met zijn dissertatie duidelijk weten te maken dat Derrida wel degelijk iets te bieden heeft voor literatuurwetenschappers. Maar minstens even verdienstelijk is het feit dat hij met dit proefschrift bewezen heeft dat ‘Derridiaan zijn’ en ‘goed en overtuigend uit kunnen leggen’ elkaar niet langer uitsluiten.

Dennis van den Broek