Vooys. Jaargang 17

[p. 57]

recensies

Evert van der Starre, Vestdijk over Frankrijk. Zutphen (Walburg Pers) 1998. 211 blz. f 39,50

Een eigenzinnige gids

Het oeuvre van Vestdijk vertegenwoordigt een uitgestrekt gebied, dat doorgaans eerst verkaveld wordt, alvorens het tot object van studie wordt gemaakt. De titels van sommige monografieën, gewijd aan zijn werk, verraden dit al. Zo schreef Rudi van der Paardt: Over de Griekse romans van Simon Vestdijk (1979) en R.F.M. Marres: De vertelsituatie en de hoofdmotieven in de Anton Wachter cyclus van S. Vestdijk (1983). Daarnaast bestudeerde P. Kralt de lerse romans van Vestdijk in Door nacht en ontijd (1983) en zijn historisch proza in De toverbron (1988).

Evert van der Starre, emeritus hoogleraar in de Franse taal- en letterkunde, heeft hier nu een kavel aan toegevoegd in de vorm van de studie Vestdijk over Frankrijk. Gezien de achtergrond van de auteur verbaast deze titel niet, maar toch is hij misleidend. Het boek laat namelijk enerzijds een belangrijk deel van Vestdijks bemoeienissen met Frankrijk onbesproken, doordat de bundel Gallische facetten (1968), die voor driekwart uit een reeks essays over Franse auteurs bestaat, betrekkelijk weinig aandacht krijgt.

Anderzijds biedt Vestdijk over Frankrijk méér dan de titel belooft, doordat Van der Starre moeite heeft zijn onderzoeksterrein af te bakenen. In zijn ‘Voorwoord’ merkt hij op, dat in het oeuvre van Vestdijk nauwelijks ‘Franse romans’ zijn te onderscheiden. Wat dient daar immers onder te worden verstaan? De filosoof en de sluipmoordenaar (1961) en De hôtelier doet niet meer mee (1968) spelen op Frans grondgebied, maar zijn bevolkt met veel personages van buiten de grenzen. Omgekeerd heeft De leeuw en zijn huid (1967) Venetië als plaats van handeling, maar is de verteller een Fransman. Een personage met de Franse nationaliteit vertolkt een prominente rol in De vuuraanbidders (1947), terwijl in een aantal andere romans uitsluitend naar de Franse literatuur wordt verwezen.

De diffuusheid van het begrip ‘Franse roman’ brengt Van der Starre ertoe een ‘thematische aanpak’ te kiezen. (p. 8) Daarmee is het probleem niet opgelost, doch slechts tijdelijk ontlopen, hetgeen zich zal wreken bij de conclusies die de auteur uit zijn onderzoek trekt.

In het eerste hoofdstuk, ‘Een literaire vadermoord’, bespreekt Van der Starre de verhouding van Vestdijk tot zijn literaire leermeester Du Perron in verband met de Franse literatuur, met name Stendhal. Du Perron wantrouwt Vestdijks kennis van het Frans - ten onrechte wat de passieve beheersing van deze taal betreft - en heeft een lage dunk van de in Frankrijk gesitueerde novellen, zoals ‘'s Konings poppen’ en ‘Parcaux-Cerfs’, die zijn pupil in het begin van de jaren dertig schrijft. Van zijn kant koestert Vestdijk reserves tegenover Stendhal, een auteur die Du Perron mateloos bewondert als een toonbeeld van integriteit. In de latere romans van Vestdijk, bijvoorbeeld De leeuw en zijn huid, is het oordeel over Stendhal niet onverdeeld positief. In De hôtelier doet niet meer mee, een historische roman over de mogelijke terugkeer van de door Stendhal vereerde Napoleon uit gevangenschap, spelend in Stendhals geboortestad Grenoble, wordt deze Franse auteur zelfs niet genoemd, opvallend genoeg. Deze roman blijkt Vestdijk in een interview met Theun de Vries, hem kort na de voltooiing van het boek afgenomen, ‘vergeten’ te zijn. Van der Starre heeft sterke troeven in handen, als hij spreekt van een literaire moord die Vestdijk pleegt op zijn mentor Du Perron.

Het tweede hoofdstuk is gewijd aan ‘Nationale stereotypen’. Van der Starre constateert dat Vestdijk in De toekomst der religie (1947) niet historiserend te werk gaat, maar boventijdelijke religieuze typen onderscheidt. Dezelfde typologische inslag kenmerkt zijn essayistiek, als daarin volkeren of rassen ter sprake komen. In zijn romans is het beeld minder eenduidig, mede door de fictionele inkleding. Zo oordeelt de verteller van De vuuraanbidders negatief over de Fransen in het algemeen, maar de slechte eigenschappen van de Fransman die zijn zuster verleidt, worden daarmee niet expliciet in verband gebracht.

‘De getuige’ is de titel van het derde hoofdstuk, waarin Van der Starre aandacht vraagt voor deze naar zijn mening door de Vestdijkstudie verwaarloosde figuur in het werk van Vestdijk. Hij behandelt verschillende facetten van deze

[p. 58]

gestalte door hem te contrasteren met onder meer de toeschouwer, de medeplichtige, de vreemdeling en de martelaar. Vervolgens bespreekt hij de rol van de getuige in De filosoof en de sluipmoordenaar, De leeuw en zijn huid en De hôtelier doet niet meer mee.

Het vierde hoofdstuk, ‘Weg met Ina Damman’, vormt het sluitstuk van het boek. Daarin gaat Van der Starre op zoek naar het beeld van de schrijver, zoals dit vooral uit Vestdijks ‘Franse romans’ naar voren komt. Hij concludeert dat dit beeld allengs negatiever wordt ingekleurd en baseert op deze ontwikkeling een periodisering van Vestdijks romanoeuvre. In de eerste fase, lopend van begin jaren dertig tot halverwege de jaren vijftig, huldigt Vestdijk een idealistische kunstopvatting: het literaire werk stelt de schrijver schadeloos voor wat de realiteit hem onthoudt. Daarop volgt een fase, begrensd door de jaren 1956 en 1965, waarin deze idealistische visie scheurtjes begint te vertonen: de schrijver wordt bejegend met scepsis en ironie. In de derde fase, ten slotte, wordt het idee van een legitimatie door het schrijverschap vaarwel gezegd.

Van der Starre koppelt deze ontwikkeling aan de drie thematische lijnen die hij in de voorafgaande hoofdstukken heeft getrokken door het werk van Vestdijk: de toenemende kritiek op Stendhal, de wisselende hantering van nationale stereotypen en de verminderende betekenis van de getuige. De veronderstelde verwevenheid van de in totaal vier ‘rode draden’ dunkt mij nogal discutabel en roept dan ook tal van vragen op. Wat heeft, om een enkel voorbeeld te noemen, de sceptische houding tegenover het schrijverschap in de tweede fase te maken met de absentie van nationale stereotypen, met twijfel aan het belang van de getuige voor de schrijver en met de impliciete kritiek die geuit zou worden op Stendhal in De ziener (1959)? De knoop die hier wordt gelegd, is allerminst stevig. Dan zwijg ik nog over de analyses, waaraan Van der Starre zijn ontwikkelingslijnen ontleent.

De beschrijving van Vestdijks verhouding tot Du Perron, met Stendhal als toetssteen, vind ik het sterkste deel van het boek. Het geeft de gedachte in dat Freud nog springlevend is. Minder goed onderbouwd acht ik de andere ontwikkelingslijnen die Van der Starre meent waar te nemen. Hierbij doet zich bovendien de complicatie voor dat hij in de gedeelten over Stendhal en nationale stereotypen, anders dan in de hoofdstukken over de getuige en het schrijverschap, essayistisch werk in de beschouwing betrekt. Het is gevaarlijk de op verschillende wijzen verkregen uitkomsten vervolgens aan elkaar te relateren.

Er is meer kritiek mogelijk op de keuze van de teksten, waaruit Van der Starre zijn periodisering van Vestdijks romanoeuvre afleidt. Enkele malen benadrukt hij ‘het aanvechtbare’ (p. 139) en het ‘rijkelijk speculatieve’ (p. 173) van zijn interpretaties. Deze sympathieke bescheidenheid neemt niet weg dat de basis van zijn conclusies erg wankel is. Over de wijze waarop hij zijn gevolgtrekkingen heeft bereikt, merkt Van der Starre relativerend op: ‘Dit perspectief heeft echter wel zijn beperkingen, doordat ik alleen de ontwikkeling in de romans ben nagegaan, en dan nog alleen in de “Franse”.’ (p. 185) Inderdaad zijn de gedichten van Vestdijk nooit, en de essays te hooi en te gras gebruikt, om er opvattingen uit te destilleren over Stendhal, nationale stereotypen, de getuige en het beeld van de schrijver. Daar komt bij dat de beperking tot de ‘Franse romans’, een vage categorie, een uiterst willekeurige is, die slechts zeer ten dele wordt gemotiveerd door de thema's waarvan Van der Starre de evolutie naspeurt. Er is, anders gezegd, geen dwingend verband tussen het Franse element in Vestdijks romans en het optreden van de getuige of het beeld van de schrijver. (Een situatie die er niet overzichtelijker op wordt, doordat de auteur, waar het zo uitkomt, ook ‘niet-Franse romans’ als Terug tot Ina Damman (1934) en De onmogelijke moord (1966) in zijn betoog betrekt.)

Hier doet zich bovendien weer het in het ‘Voorwoord’ gesignaleerde bezwaar gelden dat een ‘Franse’ roman zowel een roman kan zijn die in Frankrijk speelt (De hôtelier doet niet meer mee), als een roman met een Franse verteller (De leeuw en zijn huid), als een roman waarin een lerares Frans aan een leerling een door Stendhal geboekstaafd verhaal over ridderlijkheid vertelt (De ziener) of een roman waarin een vrouwelijk personage Franse literatuur leest (de trilogie Symfonie van Victor Slingeland). In het laatste geval trekt

[p. 59]

Van der Starre wel zeer verregaande conclusies over het schrijverschap - namelijk dat dit niet tot zelfkennis zou leiden - uit het dagboek van Stan Vastenou. Dit klemt te meer, daar in de trilogie een èchte auteur optreedt, aan wiens doen en laten weinig wordt ontleend voor het beeld van de schrijver.

Evert van der Starre doet in Vestdijk over Frankrijk een moedige poging het imposante romanoeuvre van Vestdijk te periodiseren. Daarbij krijgen de latere romans, die er in de literatuurbeschouwing bekaaid af plegen te komen, relatief veel aandacht. Dit valt te waarderen, evenals de verrassende inzichten die de studie soms biedt en de heldere stijl waarin zij is geschreven. In zijn opzet is hij echter niet geslaagd. De willekeurige selectie van het materiaal en de niet zelden aanvechtbare interpretaties leiden tot resultaten, waaraan slechts een beperkte waarde kan worden toegekend. Daaraan wordt nog verder afbreuk gedaan door het gebrek aan samenhang tussen de verschillende ontwikkelingslijnen die de auteur meent te kunnen trekken.

Het romanoeuvre van Vestdijk vormt een uitgestrekt territorium, dat wel is vergeleken met een gebergte. Van der Starre leidt zijn lezers door dit gebied langs ongebruikelijke en soms onbegaanbare paden. Daardoor vergast deze eigenzinnige gids hen nu en dan op interessante doorkijkjes. Vaker echter zullen zij zich afvragen waar zij zich in hemelsnaam bevinden.

G.F.H. Raat