Vooys. Jaargang 17

Fantasie aan het woord

In de Volkskrant verschijnt iedere woensdag ‘de allermooiste foto van de wereld’. Deze rubriek biedt lezers de mogelijkheid hun lievelingsfoto in te sturen en te laten analyseren door Volkskrant-redacteur Johan de Vos. Aan de hand van de (technische) eigenschappen van de foto laat De Vos zijn fantasie de vrije loop en construeert hij een mogelijk verhaal achter de foto. De veelal alledaagse familiekiekjes stijgen boven zichzelf uit door de poëtische, verhalende kracht van de interpreet. Een fotografisch beeld heeft onmiskenbaar de macht onze fantasie te prikkelen en verhalende creativiteit te stimuleren. De Vos bezit het vermogen met behulp van aanwezige voorstellingen nieuwe te vormen.

Literatuur is bij uitstek een medium dat drijft op de aanwezigheid van dit scheppend vermogen. De schrijver moet het echter stellen zonder het afgebakende terrein van een fotografisch beeld. De fantasie is voor de schrijver het voertuig om zijn doel te bereiken: het creëren van een nieuwe fantastische wereld van taal. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het belangrijke verbeeldingsinstrument fantasie vaak ook als thema in het werk terugkeert. Vooral in jeugdliteratuur komt de fantasie als thema vaak voor. Voor kinderen is dit onderwerp vooral aansprekend, aangezien fantasie een manier is om met de beangstigende werkelijkheid om te gaan en deze hanteerbaar te maken. Dit kan zowel leiden tot een hernieuwde confrontatie met de werkelijkheid als tot een vlucht hieruit.

De Duitse romancier en part-time antroposoof Michael Ende concretiseert deze tweedeling op magistrale wijze in zijn roman Die Unendliche Geschichte (1979). In het eerste deel van het boek zoekt het hoofdpersonage Bastiaan Balthazar Boeckx zijn toevlucht in het fictieve rijk Fantasia, terwijl hij in het tweede deel de confrontatie met de realiteit moet aangaan. Het raamwerk van Die Unendliche Geschichte is het verhaal van het kleine dikke jongetje Bastiaan. Op de vlucht voor een aantal klasgenootjes duikt hij een antiquariaat in waar de zonderlinge eigenaar hem aanspreekt. Bastiaan vertelt hem dat de kinderen hem pesten omdat hij een fantast is die verhalen, namen en woorden verzint die helemaal niet bestaan. Wanneer de antiquair even weg is, ziet hij een boek liggen met de titel Het oneindige verhaal. Hij wordt door dit boek aangetrokken, grist het van de tafel en rent ermee weg. Hij zoekt zijn toevlucht op de lege zolder van zijn school en begint te lezen. Het verhaal van de gebeurtenissen in Fantasia is gedrukt in groene letters en wordt af en toe onderbroken door rood gedrukte stukken, waarin de lezer terugkeert naar Bastiaan op zolder: naar de ‘werkelijke’ wereld.

Evenals Bastiaan wordt de lezer meegezogen in de dramatische gebeurtenissen van Fantasia, een wereld die zijn bestaansrecht ontleent aan de aanwezigheid van fantasie. In het land Fantasia heersen grote problemen. De moederfiguur van Fantasia, de Kleine

[p. 49]

Keizerin, van wiens leven heel Fantasia afhangt, ligt op sterven. De grote-mensenwereld maakt zich schuldig aan verwaarlozing van de fantasie en Ende voorziet een gemeenschappelijke geestelijke leegte. Ende verwoordt dit in zijn verhaal als het ‘Niets’, een zwart gat dat Fantasia opslokt. Het Niets overwoekert de pracht van het landschap en moet een halt toegeroepen worden.

Een kleine buffeljager, Atrejoe, wordt ingeschakeld om een geneesmiddel voor de Kleine Keizerin te zoeken. Er volgt een zwerftocht door heel Fantasia en uiteindelijk komt hij aan bij drie toverpoorten. Hij weet heelhuids door de eerste poort heen te komen. De tweede poort is een toverspiegel, die degene die ervoor staat zijn ware innerlijk toont. Atrejoe ziet in de spiegel een jongen op een zolder die een boek zit te lezen: de twee werelden grijpen op elkaar in. Om Fantasia van de ondergang te redden moet een mensenkind geloven in de fantastische taalwereld. Alleen als Bastiaan de Kleine Keizerin een andere naam geeft en daarmee bewijst nog te geloven in Fantasia, kan Fantasia nieuw leven in worden geblazen. Ende onderstreept zijn filosofie met een soort postbus 51-slogan: verbeter de wereld, begin bij jezelf.

Helaas blijkt Bastiaan nog steeds niet in staan te zijn om zich helemaal over te geven aan de fantasie, ondanks zijn vlucht uit de harde realiteit: ‘“Je hebt genoeg gedaan, Atrejoe,” antwoordde zij [de Kleine Keizerin, RF&MK]. “Zou je willen gaan rusten?” “Nee, nog niet. Eerst zou ik de goede afloop van mijn verhaal willen meemaken. Als het zo is als u zegt, als ik mijn opdracht vervuld heb - waarom is de redder dan nog altijd niet hier? Waar wacht hij nog op?” “Ja,” zei de Kleine Keizerin zachtjes, “waar wacht hij nog op?” Bastiaan voelde hoe zijn handen klam werden van opwinding. “Dat kan ik toch niet,” zei hij. “Ik weet toch helemaal niet wat ik doen moet. En misschien is de naam die ik bedacht heb wel helemaal de goede niet.”’ (p. 155)

Wanneer Bastiaan uiteindelijk zijn verzet opgeeft, belanden we in het tweede gedeelte van het boek. Bastiaan maakt nu deel uit van het oneindige verhaal en kan Fantasia herscheppen door zijn wensen uit te spreken en haar een naam te geven. Bastiaan trekt een wereld binnen die hij zelf heeft geschapen. Hij wordt steeds overmoediger en hoogmoediger wanneer hij merkt dat hij almachtig is. De realiteit verdwijnt langzaam uit zijn herinnering totdat hij zelfs zijn eigen naam is vergeten. Ende waarschuwt ons op deze wijze om je niet te verliezen in een fantasiewereld. Uiteindelijk moet, gesterkt door de fantastische ervaring van Fantasia, de confrontatie met de ‘echte’ wereld opgezocht worden. Ende laat geen misverstand bestaan over zijn poëticale opvattingen. De antiquair van wie Bastiaan het boek had gestolen, brengt de boodschap van het verhaal onder woorden: ‘Er zijn mensen die nooit in Fantasia komen, en er zijn ook mensen die het wel kunnen, maar die daar voor altijd blijven. En dan zijn er nog een paar die naar Fantasia gaan en weer terug komen. Zoals jij. En die maken beide werelden gezond.’ (p. 389)

Het visuele hulpmiddel van de groene en rode passages (de rode zijn hier cursief gedrukt) verduidelijkt de scheiding tussen de wereld waarin Bastiaan het verhaal leest en de wereld waarin het verhaal speelt. Dat Ende de twee werelden echter ook in elkaar laat overlopen, komt tot uitdrukking in het hoofdstuk ‘De Oude Man van de Wandelende Berg’. Dit hoofdstuk fungeert als schakel tussen beide delen van het boek. Ende speelt hier met de verschillende lagen die hij aanbrengt in Die Unendliche Geschichte. De lezer leest immers een boek over een jongen die een boek leest, waarin dit boek weer beschreven wordt.

Om het noodlot dat Fantasia zal treffen af te wenden, gaat de Kleine Keizerin in dit verbindende hoofdstuk de confrontatie aan met de Oude Man van de Wandelende Berg. Hij is de enige in Fantasia die Bastiaan zich aan zijn belofte kan laten houden de Keizerin een naam te geven. Alleen de Oude Man kan de lezer (lees: Bastiaan) bewust maken van het feit dat deze deel gaat uitmaken van de verhaalwereld, op het moment dat het oneindige verhaal ter hand wordt genomen. De taak van de Oude Man bestaat er namelijk uit alle gebeurtenissen in Fantasia op schrift te stellen. Nu het oneindige verhaal door het Niets eindig dreigt te worden, kan alleen een lezer met zijn scheppende fantasie de vicieuze cirkel doorbreken, het gevaar doen keren en Fantasia laten herleven. Ende confronteert Bastiaan, en

[p. 50]

daarmee de lezer, met zijn eigen onvermogen volledig op te gaan ineen verhaal: ‘Wat daar verteld werd was zijn eigen verhaal! En dat stond in Het oneindige verhaal. Hij, Bastiaan, kwam als figuur in het boek voor. En tot nu toe had hij gedacht dat hij het alleen maar las. En wie zou zeggen wie het op dit ogenblik ook zat te lezen en ook dacht alleen maar een lezer te zijn - en zo steeds verder, tot in het oneindige.’ (p. 172)

Wanneer de Oude Man in zijn verhaal opnieuw vertelt van het bezoek van de Kleine Keizerin aan hem, ziet Bastiaan in dat zijn aanwezigheid in Fantasia onvermijdelijk is: ‘En weer ging zij op weg om de Oude Man van de Wandelende Berg te zoeken, weer klom zij langs de lettertrap omhoog en ging het ei binnen en weer had het hele gesprek plaats, woord voor woord, dat die twee met elkaar gevoerd hadden en dat ermee eindigde dat de Oude Man van de Wandelende Berg Het Oneindige Verhaal weer begon op te schrijven en te vertellen... ...en het zou eeuwig doorgaan. Het was volstrekt onmogelijk dat er iets aan het verloop der dingen veranderen kon. Alleen hij, Bastiaan, kon ingrijpen.’ (p. 173) Daarmee is de overgang gemaakt naar het tweede gedeelte van het oneindige verhaal. Bastiaan, het enige mensenkind in Fantasia, is nu in staat werelden te scheppen door het vertellen van verhalen en het benoemen van zijn fantasie. Ende wil in het tweede gedeelte van het boek duidelijk maken dat de fantasie onbegrensde mogelijkheden kent. Met behulp van taal echter, kan Bastiaan de onbegrensdheid inperken en zijn fantasie concretiseren. Ende wijst er dus op dat fantasie onlosmakelijk verbonden is met taal; taal is een noodzakelijke voorwaarde voor de fantasie en haar heilzame werking. Alleen woorden kunnen werelden scheppen en overbrengen op anderen. Ende rechtvaardigt schrijven dan ook als de enige manier om de fantasie te redden en deze tot leven te wekken.

Helaas schuilt er ook gevaar in het verwoorden van wensdromen: Bastiaans goddelijk en scheppend taalvermogen doet hem meer en meer de realiteit uit het oog verliezen. Daarnaast verliest hij de controle over de creaties die uit zijn fantasie ontsproten zijn. De ongelukkigste wezens van Fantasia, het altijd huilende wormenvolk Acharai, verandert Bastiaan in een bonte verzameling van lachende, clowneske motten. Bastiaans goede bedoelingen ten spijt, loopt de hele situatie uit de hand: de motten beginnen hun levenswerk te vernielen en keren zich zelfs tegen hun schepper.

De overmoed en kracht, die Bastiaan normaalgesproken ontbeert, bezit hij wel in Fantasia, met als gevolg dat hij de confrontatie met de werkelijkheid uit de weg gaat. Het wordt duidelijk dat het verkeerd afloopt wanneer Bastiaan zelfs zijn eigen naam vergeet. De prijs die hij voor zijn hoogmoed moet betalen is hoog: Bastiaan dreigt zichzelf in te sluiten in het oneindige verhaal. Net op tijd komt hij tot inkeer en met behulp van zijn herwonnen zelfvertrouwen en de vrienden die hij in Fantasia heeft gemaakt, slaagt hij erin zijn normale bestaan onder ogen te zien. De fantasie heeft een louterende werking op het gewone leven. Bastiaan realiseert zich weer waar hij werkelijk is en verlaat zijn ivoren toren op de zolder van de school.

De succesvolle verfilming van het oneindige verhaal uit 1984 (The Neverending Story) lijkt aan te sluiten bij de morele les die Ende de lezer geeft, maar negeert het taalfilosofische aspect en de gelaagdheid van Die Unendliche Geschichte volkomen. Regisseur Wolfgang Petersen (Das Boot, In the Line of Fire) richt zich voornamelijk op het eerste gedeelte van het boek en voegt aan het slot van de film de wijze les van de confrontatie toe, zonder uit te werken waarom Bastiaan deze wel móet aangaan. In het boek wordt de confrontatie met het gewone leven gemotiveerd in het tweede deel (dat overigens ook verfilmd is onder de veelzeggende titel The Next Chapter (1990) en eigenlijk, zoals veel sequels, niet eens het vermelden waard). Bastiaans vlucht in Fantasia leidt onvermijdelijk tot problemen (zoals met het wormenvolk Acharai) en hij realiseert zich net op tijd dat hij niet op zijn plaats is in Fantasia. Die Unendliche Geschichte is voor Hollywood vooral een ‘Bildungsroman’. Het scharnierhoofdstuk ‘De Oude Man van de Wandelende Berg’ wordt ontweken door vlucht en confrontatie in één film te stoppen. Endes lofzang op de taal wordt overstemd door een simplistische en door de regisseur zelf toegevoegde weergave van Bastiaans worsteling met de werkelijkheid. Op

[p. 51]

de rug van de geluksdraak, een figuur uit Fantasia, vliegt Bastiaan naar de echte wereld om zijn vroegere kwelgeesten als een echte man het hoofd te bieden. De verschijning van de geluksdraak jaagt zijn belagers de stuipen op het lijf en ze vluchten nu weg voor Bastiaan, in plaats van Bastiaan voor hen. Taal kan beide werelden nog gescheiden houden, maar in de film is de fantasiedraak in hetzelfde beeld, dat wil zeggen in dezelfde ruimte, aanwezig als de pesteitjes.

Interessant is dus dat met deze scène de dubbele laag of twijfel over fantasie en werkelijkheid van Fantasia teniet wordt gedaan. Biedt Die Unendliche Geschichte nog de suggestie dat Fantasia een dagdroom van Bastiaan is, de film laat geen twijfel bestaan over Fantasia's realiteit. In een Hollywood-vereenvoudiging van het verhaal kunnen de beide werelden niet over elkaar heen schuiven. In de slotscène wordt er een keuze gemaakt voor één van beide lezingen. In The Never-ending Story wordt met behulp van kunstgrepen getracht het metatalig vernuft van Ende om te zetten in beeld. Het spel met taal dat het boek zo intrigerend maakt, komt in de film meestal gekunsteld over. De makers hadden meer gebruik moeten maken van de specifieke kenmerken die voor het medium film karakteristiek zijn. Het enige moment dat de film erin slaagt de subtiele ambiguïteit van de roman te benaderen, is het moment waarop Bastiaan met een schreeuw ingrijpt in de gebeurtenissen van het verhaal dat hij leest. Op deze manier weet geluid een brug te slaan tussen de in de film zo duidelijk gescheiden werelden.

De verfilming van Die Unendliche Geschichte maakt in ieder geval wel duidelijk dat Endes lofzang op de fantasie niet los te zien is van het medium waarin hij deze heeft weergegeven. Ende wekt de indruk fantasie als hoogste goed te waarderen, terwijl hij eigenlijk het bestaan van Fantasia niet los kan zien van het woord. Het scheppend vermogen van taal maakt het mogelijk fantasieën gerealiseerd te zien. Het scharnierhoofdstuk ‘De Oude Man op de Wandelende Berg’ onthult de ware aard van Endes filosofie. Wanneer fantasie niet verwoord en dus in taal omgezet wordt (bij voorkeur door een oude schrijver in zijn ivoren toren hoog op een berg), zal deze krachteloos blijven. De ode aan de fantasie is misleidend. De triomf van taal boven fantasie komt naar voren in de dialoog tussen de Kleine Keizerin en de Oude Man: ‘“Alles wat er gebeurt schrijf je op?” zei ze. “Alles wat ik opschrijf gebeurt”, was het antwoord. “Jij en ik en heel Fantasia”, vroeg ze, “is dat allemaal in dit boek opgetekend?” “Zo is het niet. Dit boek is heel Fantasia en U en ik.”’ (p. 168) De ware schepper onderscheidt zich door zijn taalvermogen en juist dankzij deze dwingende zeggingskracht van Endes taal neemt hij ons de mogelijkheid uit handen ons eigen Fantasia te creëren. ‘“Dan is het Oneindige Verhaal dus voor iedereen anders?” “Dat zou ik wel denken.”’ (p. 390)

Rens Frommé en Marieke Kuyper