Vooys. Jaargang 17

[p. 45]

Duo
Decimo
Een idee van Tim Krabbé

‘Spannend maar zonder diepgang’. Iedere keer als literaire critici een recensie wijden aan het werk van Tim Krabbé komt het op hetzelfde neer. Zo concludeert Hans ‘Geheim dagboek’ Warren naar aanleiding van Krabbés Vertraging: ‘Tot het laatste moment houdt de schrijver je aandacht gevangen. [...] Krabbé toont opnieuw dat hij een vakman is. Maar zijn werk mist de noodzaak, de inzet, de diepgang van ware literatuur.’ En Onno Blom van de Volkskrant stelt naar aanleiding van de verhalenbundel De Paardentekenaar: ‘Veel meer dan de ontknoping valt er [in] Krabbés verhalen niet te ontdekken. Toen ik De Paardentekenaar dichtsloeg, was er geen verrassende gedachte of intrigerende zin in mijn hoofd blijven hangen.’ Beide recensenten winden er geen doekjes om: Krabbés literatuur kent een chronisch gebrek aan ideeën en daarom is de literaire waarde van zijn werk gering.

Een aantal kenmerken van Krabbés werk versterkt de negatieve beoordeling door de literaire kritiek. Zo is zijn ‘oeuvre’ lange tijd niet al te omvangrijk geweest, waarmee Gerrit Komrij op legendarische wijze de spot dreef. Deze boutade van de dichter/criticus wordt door Krabbé zelf in een interview van Henri de By voor HP/de Tijd in herinnering gebracht: ‘Komrij vertelde een keer in een interview dat hij in Portugal een heel dun pakketje ontving, waarop hij zei: “Dat zal het verzameld werk van Tim Krabbé wel zijn.”’ Komrij dient inmiddels een ander slachtoffer te kiezen voor dit literaire plagerijtje (misschien is Voskuil een geschikte kandidaat), aangezien Krabbé sindsdien een behoorlijk aantal nieuwe werken heeft uitgegeven.

Een tweede kenmerk van Krabbés literatuur zijn de ongebruikelijke wegen die hij erin bewandelt. Zo verwerkte Krabbé zijn ervaringen als obsessief seniorenwielrenner in de novelle De renner en de bundel 43 Wielerverhalen. Vóór het einde van de jaren zeventig was de sport grotendeels een tabula rasa in de Nederlandse literatuur. Door de wielerverhalen van Krabbé en door columnisten als Nico Scheepmaker en Jan Mulder is de sport vandaag de dag een - zij het marginaal - literair thema geworden. Krabbé is daarmee een van de eerste Nederlandse schrijvers geweest die een kruisbestuiving tot stand hebben gebracht tussen de high culture van de literatuur en de low culture van de sport.

Ook het genre waarin Krabbé het liefst schrijft - de literaire thriller - is ongebruikelijk in de Nederlandse literatuur. In tegenstelling tot de Angelsaksische landen zijn er in Nederland duidelijke scheidslijnen tussen de ‘ontspannende’ thrillers en de ‘artistieke’ literatuur. Natuurlijk zijn er spannende literaire boeken en goed geschreven thrillers, maar uiteindelijk weet men in het boekenbedrijf een boek meestal zonder veel moeite in een van beide categorieën onder te brengen. Tim Krabbé is een schrijver die deze overzichtelijke indeling doorkruist, wat natuurlijk een garantie is voor veel verwarring en daaruit voortkomend rumoer. Zo weigerde het Fonds der Letteren een financiële bijdrage voor Het gouden ei vanwege de ‘te geringe literaire kwaliteiten’ en protesteerden enkele thrillerauteurs toen de literaire schrijver Krabbé met Vertraging ‘hun’ Gouden Strop in de wacht sleepte.

Krabbé zelf beschouwt zijn werk als literatuur en richt in interviews zijn pijlen op de Nederlandse literatuurkritiek die ‘geen waardering voor het goede verhaal’ heeft. Het dédain voor zijn werk wordt volgens Krabbé veroorzaakt doordat hij spannende, gemakkelijk leesbare en voor veel mensen aantrekkelijke boeken schrijft. In het interview van De By zegt hij daarover: ‘Een [...] veel voorkomend misverstand is, zeker ten aanzien van mij, dat iets dat aan de oppervlakte boeiend is, daarom ook oppervlakkig moet zijn.’ In een interview voor Vrij Nederland van Elma Drayer voegt hij daaraan toe: ‘Ik voel me verwant met de jonge Hermans [...]. In heldere, beeldende taal spannende verhalen vertellen, waarvan je zeker weet dat ze diepgang bevatten. Dat is wat ik óók wil. De oppervlakte moet boeiend zijn, en tegelijk een vermoeden geven van diepte.’ Volgens Krabbé heeft zijn werk geen gebrek aan ideeën, maar zijn die volledig getransformeerd tot verhaal. Ideeën die niet functioneel zijn voor de verhaallijn zijn bij hem dan ook uiterst zeldzaam zoniet afwezig. Krabbé is van mening dat een spannend verhaal geen literaire terzijdes verdraagt, ook al zouden die door een bepaalde categorie lezers én critici gewaardeerd worden. In

[p. 46]

een interview van Pascal Verbeken voor De Standaard zegt Krabbé wat dit voor zijn werkwijze betekent: ‘Voor een schrijver betekent dit dat je thema helder moet zijn en dat het beperkte aantal zetten dat je doet, alleen uit het thema mag voortkomen. Negentig procent van mijn schrijfwerk zit precies in die economie.’

Voor een groot lezerspubliek is Krabbés literaire soberheid geen bezwaar - misschien is het voor hen zelfs een aanbeveling -, want zijn laatste drie boeken zijn grote successen geworden. Hoge verkoopcijfers en buitenlandse uitgaven lijken net zo bij zijn romans te horen als het accent aigu bij zijn achternaam. Uitgeverij Bert Bakker geeft voor Krabbés grootste succes Het gouden ei een verkoopcijfer van 60.000 en van het in 1997 verschenen De grot zijn inmiddels ook al 35.000 exemplaren verkocht. Van het eerste werk zijn vertalingen verschenen in onder meer Amerika, Groot-Brittannië, Frankrijk, Italië en Japan, en ook voor het tweede werk zijn de buitenlandse uitgevers warm gelopen.

Het zou interessant zijn om te zien of buitenlandse critici dezelfde bezwaren hebben tegen Krabbés werk als de meerderheid van hun Nederlandse vakbroeders. Zouden Warren en Blom een Amerikaanse, Engelse, Franse, Italiaanse of Japanse geestverwant hebben? Op deze vraag zal nu geen antwoord komen, omdat ik zèlf iets in wil brengen tegen het oordeel van beide recensenten. ‘Iets in willen brengen’, dat klinkt niet als de opmaat voor polemisch vuurwerk, maar eerder als een aanzet tot nuancering. Daarmee is het een goed gekozen formulering, want nuanceren is precies wat ik wil doen.

Het volledig weerleggen van wat Warren en Blom beweren kan en wil ik niet. Zelf valt mij ook op dat Krabbé zijn van een fantastisch plot voorziene romans karig literair aankleedt. Qua stijl, maar zeker ook qua verhaal wekken zijn boeken de indruk met een fileermes bewerkt te zijn. In sneltreinvaart leidt Krabbé de plot naar een ontknoping, de - al dan niet overbodige - ballast ontbreekt in het geheel. Deze indruk van Krabbés werk verschilt niet van wat Warren en Blom constateerden. Alleen zagen zij dit als een voorbeeld van Krabbés ideeënarmoede, en daar ben ik het niet mee eens. De doelmatigheid van Krabbés stijl en de sterke sturing van de lezer die zijn boeken kenmerkt, vind ik wel behoorlijk irritant. Als lezer word je nauwelijks de kans geboden zelf iets te ontdekken en word je geacht - nieuwsgierig en radend naar de ongetwijfeld verrassende afloop - aan het handje van de schrijver mee te lopen.

De oorzaak van dit alles is dat Krabbé zijn ideeën van ‘het schrijven als componeren’ en ‘de plot als een schaakprobleem’ af en toe wat erg ver doorvoert. Hij is zich hier zelf van bewust, want in het interview voor De standaard zegt hij daarover: ‘Als ik er na Het gouden ei op vooruit ben gegaan, dan komt dat precies omdat ik heb geleerd dat een zekere slordigheid mag en misschien wel moet. [...] In De grot heb ik een paar dingen gestopt die maar indirect met het thema verband houden.’ In ieder geval heeft de doelmatigheid van stijl en verhaal volgens mij niets te maken met een ontbreken van aansprekende ideeën over de wereld, de mens en het leven van die mens op de wereld.

Het zou te ver gaan om van een ideeënrijkdom te spreken, maar Krabbés werk kent wel degelijk rijke ideeën. De romans Het gouden ei, Vertraging en De grot, maar ook de verhalen uit De paardentekenaar blijven na lezing in het geheugen gegrift. Dit is niet alleen vanwege de plot, maar ook omdat bepaalde thema's blijven intrigeren. Een sterk punt van de wijze waarop Krabbé met deze ideeën omgaat, is dat ze helemaal geïntegreerd zijn in het verhaal. Niet de schrijver, maar het verhaal brengt iets naar voren. Een goed voorbeeld hiervan is Krabbés fascinatie voor de menselijke geest, die Krabbé onder meer in zijn succesroman Het gouden ei heeft gethematiseerd. In een interview van Yvonne Kroonenberg voor de Haagse post zegt Krabbé daarover: ‘Daarin komt een man voor die [...] mentale oefeningen doet en hij trekt er de consequenties uit. Hij wil weten hoever hij kan gaan en tot zijn eigen verbazing blijkt hij tot het einde te kunnen gaan. Hij ziet dat als een wetenschappelijk experiment. Zo iemand fascineert me.’ Waartoe dit op de proef stellen van het geweten leidt, zal geen lezer van Het gouden ei vergeten. Een ander gedachte-experiment is het overschrijden van grenzen. In De rots, een verhaal uit De paardentekenaar, beklimmen een vader en

[p. 47]

een zoon op vakantie een hoge rots. Als de vader niet oplet, staat zijn zoontje op het randje van een diepe afgrond. Hij trekt zijn zoontje weg van de rand. Later bekent de jongen dat hij - als zijn vader hem niet beetgepakt zou hebben - gesprongen zou zijn om ‘te weten hoe het er in de hemel uit ziet’.

Een ander vaak terugkerend en uiterst opvallend thema in Krabbés werk is de ontmoeting. Mensen krijgen met elkaar te maken, raken elkaar kwijt en komen elkaar weer tegen. Krabbé lijkt enorm gefascineerd door eerste kennismakingen. Een eerste liefde, een eerste vriendschap, maar ook een eerste contact dat iemand in het noodlot kan storten. Zelfs nog groter lijkt Krabbés fascinatie voor het na jaren weer verenigd worden van mensen. Wat is er geworden van dat eerste vriendinnetje, is dat slimme klasgenootje een geleerde geworden en dat jochie uit de buurt dat niet wilde deugen een misdadiger? De personages van Krabbé hechten en laten los, hechten opnieuw en laten ook weer opnieuw los. Het leven als een grote botsautobaan waarop allerlei mensen hard danwel zacht met elkaar in aanraking komen. Stilstaan is niet mogelijk, alles is voortdurend in beweging. Voor hen die blijvend bij elkaar willen horen is er slechts de dood als toevluchtsoord.

Het stramien van ‘ontmoetenkwijtraken-terugzien’ ligt aan veel verhalen van Krabbé ten grondslag. In De Paardentekenaar, een bundeling van Krabbés beste verhalen, zijn enkele aansprekende voorbeelden te vinden. In Stanneke gaat de hoofdpersoon op onderzoek uit om te achterhalen wat er van zijn jeugdvriendinnetje geworden is. In Full-prof ziet een voormalige beroepsgokker een oude collega terug die wèl van black-jack zijn leven heeft gemaakt. In De matador ontmoet een toerist weer de stierenvechter met wie hij jaren eerder op een vakantie zo gezellig was omgegaan. Alleen is de man nu in functie als rechter van de ETA en veroordeelt hij de toerist vanwege spionage ter dood. In Twee pelgrims ziet een in de liefde bedrogene zijn oude geliefde en de man aan wie hij haar verloor, terug op een ‘sentimental journey’ in Siena. In De muur gaat het om een oud-verzetsman die hemel en aarde beweegt om zijn naam op een plakkaat tussen die van zijn omgekomen kameraden geplaatst te krijgen. Uiteindelijk komt hij om het leven doordat het plakkaat met alle namen bij een ongeluk zijn hoofd verbrijzelt. In de dood zijn alle leden van de verzetsgroep weer bij elkaar gekomen.

Dat laatste is ook het centrale element in Het gouden ei. Dit inmiddels klassiek geworden verhaal draait om de verdwijning van een vrouw. Op weg naar Zuid-Frankrijk raakt Saskia spoorloos bij een benzinestation, waar haar vriend Rex bij de auto wacht. Zij keert niet meer terug en haar geliefde blijft haar wanhopig zoeken. Uiteindelijk komt Rex na jaren in contact met degene die verantwoordelijk is voor haar verdwijning. Deze man belooft hem hetzelfde lot te laten ondergaan als Saskia. Ook Saskia en Rex vinden elkaar terug in de dood: zij sterven beide op dezelfde manier. In deze roman speelt het visioen van het gouden ei een grote rol. Het komt voort uit een nachtmerrie die Krabbé als kind had. In het interview van Yvonne Kroonenberg vertelt hij: ‘Ik ben wel bang voor het thema van het verhaal, dat er geen dood is en dat het einde die tocht in Het gouden ei zal zijn. Dat je niet kunt sterven en eeuwig eenzaam moet zijn.’ Maar tegelijkertijd wordt in de roman de mogelijkheid opengehouden dat twee gouden eieren in een oneindig heelal elkaar raken, waardoor de isolement veroorzakende schalen breken. De twee geliefden bereiken dan werkelijk eenheid, een eenheid die in het leven niet te vinden is.

In het meesterlijke De grot is het idee van de ontmoeting alomtegenwoordig aanwezig. Het verhaal draait om drie mensen en hoe zij op een doodgewoon vakantiekamp bij elkaar komen. Twee jongens worden vrienden, één van de twee wordt verliefd op een meisje. Een overweldigende liefde en een onverbrekelijke vriendschap. Maar het een zit het ander in de weg. De drie mensen worden uit elkaar gedreven. Hun levens waaieren uiteen, in verschillende richtingen, over de hele wereld. Uiteindelijk is de vriend ervoor verantwoordelijk dat de hoofdpersoon een verkeerde weg inslaat, maar juist op die verkeerde weg hervindt hij zijn liefde. Vlak voor de dood hen overvalt, zijn zij weer samen.

De levens van deze drie personages laat Krabbé door elkaar lopen, uit elkaar lopen en in elkaar overlopen. Een verhaal dat een

[p. 48]

beeld geeft van de onwaarschijnlijkheid van veel alledaagse werkelijkheid. Waarom gebeuren de dingen zoals ze gebeuren? ‘Een kind op een strand pakt een handvol zand en gooit het weg. Hoe groot was de kans dat die zandkorrels nog eens bij elkaar zouden komen voor een hoopje zand? Nul. Maar hoe groot was dan duizend jaar geleden die kans geweest? Ook nul. Toch waren ze bij elkaar gekomen. Er was iets gebeurd wat niet had kunnen gebeuren. Zo was het met alles. Een voetstap die werd gezet, een druppel die uit een kraan viel, een vogel die op een tak ging zitten - nooit meer zou het precies zo gebeuren, nooit had het kunnen gebeuren.’ (De grot, p. 163)

Het zijn er niet veel in het werk van Krabbé, maar ze zijn er wel. Ideeën die er toe doen, thema's die een lezer aan het denken zetten. Wat mij betreft is Krabbé niet alleen een vaardige vakman, die zijn lezers een spannend verhaal weet voor te schotelen, maar ook een schrijver met belangwekkende ideeën. Alleen zou hij met dat laatste wel wat guller mogen zijn.

Jeroen Kapteijns