Vooys. Jaargang 17

[p. 62]

Rutger Kopland, Mooi, maar dat is het woord niet; Geschreven gesprekken met Esther Jansma, Frank Koenegracht, K. Michel, Tonnus Oosterhoff, Martin Reints. Amsterdam (Van Oorschot) 1998. 187 blz. f 34,90.

De intrigerende schoonheid van een open plek in het bos

Poëzie heeft iets magisch: je kunt het lezen, maar dan staat er niet wat er staat, je kunt het analyseren, maar altijd zal er iets zijn dat je ontvlucht. Het is ongrijpbaar, vragen oproepend die niet eenvoudig, of misschien wel helemaal niet, te beantwoorden zijn: wat ís poëzie, wat maakt poëzie tot (goede) poëzie? En: waarom kan poëzie ons ontroeren? Rutger Kopland heeft zich in zijn boek Het mechaniek der ontroering al beziggehouden met die laatste vraag, ‘wat het toch is’ dat poëzie zoiets als ontroering kan wekken. In zijn nieuwste publicatie, Mooi, maar dat is het woord niet, pakt hij dit onderzoek weer op.

Deze bundel is een schriftelijke weergave van een reeks hoorcolleges, waarin Kopland op zoek ging naar de ‘pseudo-persoon’ in een gedicht. Deze term stoelt op twee uitspraken van de Engelse dichter W.H. Auden, die stelt: ‘The poem might be called a pseudo-person’ en ‘In a poem... meaning and being are identical’. Volgens Kopland is de pseudopersoon het gedicht zelf: een soort ik, dat losstaat van de dichter: ‘De particuliere geschiedenis, voor zover deze niet wordt verteld door de pseudo-persoon, door het gedicht zelf dus, is van geen belang. Wat de echte persoon die het gedicht schrijft heeft meegemaakt, is oninteressant. Gedichten komen uit een brein en wat dat brein doet op het papier met die “concrete” geschiedenis, dat is interessant.’ Het onderzoek van Kopland bevindt zich aldus in een wat schemerig gebied, dat het midden houdt tussen een ‘pure’ analyse en een ietwat biografisch getint poëtica-onderzoek, wat niet alleen een redelijk originele, maar ook een zeer interessante invalshoek is. Het geheel wordt echter nog ‘smeuïger’ omdat Kopland de dichters die hij bespreekt in staat heeft gesteld te reageren op zijn opmerkingen over hun werk.

Deze vijf dichters zijn Esther Jansma, Frank Koenegracht, K. Michel, Tonnus Oosterhoff en Martin Reints. Iedere bespreking zit op eenzelfde manier in elkaar. Op het eerste essay na, begint ieder stuk met een op het eerste gezicht niet aan poëzie gerelateerde observatie of overpeinzing die uiteindelijk zeer mooi aansluit op het werk van de besproken dichter. Dat levert regelmatig een nieuwe invalshoek ten opzichte van het werk op. Zo begint Kopland zijn bespreking van het werk van Frank Koenegracht met een cartoon. Hij beschrijft het gevoel dat hij daarvan krijgt, zich afvragend wat het nou is in de tekening dat hij zo grappig vindt. Daarna keert hij zich tot het eigenlijke onderwerp, waarbij hij zich hetzelfde afvraagt, namelijk waarom hij de gedichten van Koenegracht zo leuk vindt. Het hoofdstuk over K. Michel begint niet met een cartoon, maar met een uiteenzetting over patafysica en poëtische wetenschap. Dit terugkerende procédé zorgt ervoor dat dit boek meer is dan alleen een bespreking van gedichten; het behandelt zijdelings ook een aantal heel andere gebieden dat je misschien niet direct met poëzie zou associëren. Dat maakt het boek niet alleen afwisselend en bij vlagen humoristisch; het is zelfs spannend om te zien wat het verband kan zijn tussen bijvoorbeeld een cartoon en een vers.

Na deze inleidingen volgt de bespreking van een gedicht. Eerst wordt de titel onder de loep genomen en passeert een aantal mogelijke betekenissen daarvan de revue. Dan volgt een vrij nauwgezette bespreking op woordniveau. Zo wordt langzaam toegewerkt naar een interpretatie. Het knappe van Kopland is dat hij dit doet op zo'n manier dat hij het scala van betekenissen dat één gedicht kan behelzen intact laat: zijn analyse leidt slechts tot de betekenis die een gedicht voor hem kan hebben. In feite geeft hij tegelijkertijd een analyse èn een overpeinzing. Dit getuigt van een groot inzicht in de aard van poëzie. Het bijzondere daarvan is immers dat álle mogelijke betekenissen gelijktijdig naast elkaar kunnen en mogen bestaan, zodat iedere lezer, binnen de grenzen

[p. 63]

van de tekst, tot zijn eigen conclusie kan komen. Bovendien is Kopland een begenadigd poëzie-bespreker. Hij is in staat om dusdanig te schrijven, dat het lijkt alsof je niet langer een poëzieanalyse tot je neemt, maar een spannend verhaal, dat niet gespeend is van filosofische uitweidingen.

Ook de antwoorden van de dichters zijn de moeite waard om te lezen, zij het om andere redenen. Het gevaar van een dichter die ingaat op de vraag ‘hoe komt een gedicht bij jou tot stand?’ is namelijk dat hij of zij het gedicht aan betekenis ontneemt, omdat de dichter, als maker van het gedicht, mogelijk gezien wordt als ‘autoriteit’ die ‘wel zal weten waarover het gaat’. Dit gebeurt bijvoorbeeld, jammer genoeg, in het eerste essay, waarin Esther Jansma reageert op Koplands overpeinzingen over haar werk. Het gedicht dat Kopland heeft uitgekozen, lijkt te handelen over een dode die moet worden losgelaten, maar Kopland laat in het midden wat het nou precies zou moeten betekenen. Hij geeft een paar mogelijkheden, maar laat het verder aan de lezer om er een eigen betekenis aan toe te kennen. In haar stuk schrijft Jansma echter, dat het gedicht geschreven is naar aanleiding van de dood van haar zoontje. Hoe tragisch dat ook is, deze wetenschap doet het gedicht geen goed. De betekenis ‘geschreven naar aanleiding van overleden zoontje’ zal nu prevaleren boven de andere mogelijke betekenissen, alhoewel de poëzie goed genoeg zou moeten zijn om dit biografische feit te overstijgen.

Dan brengt Frank Koenegracht het er beter vanaf. Deze dichter ontwijkt het ‘gevaar’ op een briljante manier; hij beantwoordt Koplands vragen door ze niet te beantwoorden. De vraag was, waarom deze poëzie zo grappig was. Koenegracht praat er omheen, in de vorm van een aantal brieven aan Kopland. In plaats van de vraag ‘waarom schrijf je dit soort gedichten?’ te beantwoorden, schrijft hij over verschillende ervaringen die hij heeft gehad: ‘Ik zit bijvoorbeeld in mijn hoedanigheid als consulent psychiatrie in een Algemeen Ziekenhuis te praten met een man die net wakker is geworden na een zelfmoordpoging. Wij praten en praten en het gesprek gaat moeilijk want de man valt telkens in slaap. Net als ik zit te bedenken dat ik beter een ander keertje terug kan komen hoor ik achter mij een stem die zegt: “wilt u uw voeten even optillen.” Achter mij stond een reusachtige in het blauw geklede negerin die de vloer aan het dweilen was. Zo heb ik ook eens een grote rode bal door een straat zien stuiteren zonder dat er iemand bij scheen te horen.’ Natuurlijk ontkomt ook Koenegracht er niet geheel aan om Koplands vragen te beantwoorden. Daarom beschrijft hij een denkbeeldig interview tussen hem en Kopland, waarin hij Kopland laat vragen: ‘[...] maar dan blijf ik toch met de vraag zitten of het soort gedichten dat je schrijft iets te maken heeft met je vak, de psychiatrie’ waarop Koenegracht antwoordt: ‘Op oneven dagen denk ik dat het er alles mee te maken heeft, zo'n beetje als je aangaf. Op even dagen denk ik dat het er absoluut niets toe doet. Wat is het vandaag? De veertiende geloof ik hè.’ Het antwoord op de vraag: ‘waarom zijn Koenegrachts gedichten grappig?’ is dus eenvoudig: hij is zelf grappig.

Aangekomen op dat punt van het boek, waarin alle vijf de dichters hun zegje gedaan hebben, kan de lezer bekropen worden door een wat onbevredigd gevoel. Goed, Kopland heeft vijf boeiende analyses gegeven en de dichters hebben gereageerd op de aan hen gewijde beschouwingen, maar het eigenlijke onderwerp, het onderzoek naar het ‘waarom’ en ‘hoe’ achter poëzie, is niet veel duidelijker geworden. Gelukkig wordt het boek besloten met twee aulalezingen die Kopland gehouden heeft. Dit is maar goed ook, want nu wordt het boek behalve interessant ook nog eens erg leuk. Vooral de eerste lezing, ‘Poëzie als genotmiddel; Variaties op het thema god en genot’ is de moeite van het bestuderen waard. Kopland begint deze beschouwing met de vraag die vele schrijvers al gekweld moet hebben: waar moet ik het over hebben? Hij besluit om God tot het onderwerp van zijn lezing te maken, want: ‘God is een gat in de markt voor sprekers. [...] Want wanneer spreken wij van een gat in de

[p. 64]

markt? Als mensen iets zoeken dat er niet is, terwijl ze weten dat er iets is dat ze zoeken. Een mooier onderwerp kan men zich eigenlijk als spreker niet denken.’

Maar het echte thema is natuurlijk het onderzoek naar de poëtische ervaring. Om zijn betoog te illustreren haalt Kopland een liedje aan dat hij vroeger samen met zijn moeder zong, en waarvan ik u de eerste strofe niet wil onthouden:

Klein vogelijn, op groenen tak,
Wat zingt g'een lustig lied!
Wij hebben in ons heele boek
Zoo'n vrolijk wijsje niet.
O, zeg ons, zeg ons, aardig beest,
Wie toch uw meester is geweest,
O zeg ons, zeg ons, aardig beest,
Wie toch uw meester is geweest.

Natuurlijk is het onnodig om te zeggen wie aan het eind van het lied de meester blijkt te zijn. Aan de hand van dit liedje probeert Kopland de esthetische ervaring die hem als kind ten deel viel, te verklaren. Ook als volwassene kan hij nog genot ontlenen aan dit lied, maar dan om andere redenen, namelijk de herinnering aan voorbije tijden. Zo komt hij op het Egidiuslied, of liever een kleine variatie daarop (klein vogelijn, waar bestu bleven? / Mij langt na di, gezelle mijn;). Met wat hij daarover zegt, raakt Kopland aan iets heel wezenlijks. Hij merkt op dat als je het gedicht parafraseert, er weinig ontroerends over blijft; ‘tot straks, hou een plaatsje vrij, schat’ zal slechts bij weinigen tranen in de ogen brengen. ‘Maar lees het, hoor het in de deining van dit rondeel en het gaat door je ziel: [...] Het is niet de gedachte dat er een God beßßstaat, of een eeuwig leven, die de complexiteit van dit lied uitmaakt, het is “het lied zelf”.’

De gedachte dat het in feite weinig uitmaakt wat nu precies de inhoud of zo u wilt de ‘boodschap’ van het gedicht is, maar dat we in eerste instantie geraakt worden door zoiets ongrijpbaars als de woorden zelf, hun volgorde, de klank en het ritme lijkt me een buitengewoon waardevolle observatie (en niet alleen omdat ik dat zelf ook al eens bedacht had). Daarmee is de vraag naar de poëtische mechaniek natuurlijk nog niet beantwoord, maar dat ligt in de aard van het besproken beestje. Uiteindelijk onttrekt elk gedicht zich aan een vaststaande definitie. Waarschijnlijk kan de vraag naar wat poëzie is slechts ‘op poëtische wijze’ beantwoord worden: ‘Het gaat in gedichten om iets dat niet anders gezegd kan worden dan met de woorden, de syntaxis, de melodie en het ritme van het gedicht, complex of eenvoudig, stamelend of vloeiend, haperend of melodieus. Het gedicht verwijst met al deze middelen naar een kern die niet kan worden uitgesproken, die “er niet staat”, maar deze kern kan alleen bestaan door wat er wel staat. De intrigerende schoonheid van een open plek in het bos kan alleen worden beschreven met het bos eromheen.’ En dat is poëzie.

Milla van der Have