Vooys. Jaargang 17

[p. 43]

Duo
Decimo
Een waanzinnige existentiële leegte

Een pornobioscoop. Alberta, de eigenaresse van de bioscoop, duwt al rokend en starend naar het scherm een winkelkarretje volgeladen met kratten bier voor zich uit. Harvey, een bezoeker, komt even later binnen met een tafel, een tapijt en een stoel. Dan komt er een dronken zeeman binnen, genaamd Dronken Zeeman, die starend op een lijstje en wild gebarend achterin gaat zitten. De drie zitten en kijken naar de film. Zeeman: ‘Dit is een gijzeling!’

Bovenstaand fragment is de openingsscène van het toneelstuk Cutup/Uppercut van Alex d'Electrique; een theatergroep die van absurditeiten en humor houdt. Het geheel speelt zich af in een pornobioscoop waar Alberta en Harvey gegijzeld worden door een dronken zeeman. Vreemd genoeg vinden de gegijzelden het helemaal niet erg om gegijzeld te worden; er is geen paniekreactie te bespeuren. Veeleer is er sprake van opluchting: misschien is dit wel dé manier om hun nietszeggende, saaie leven te ontvluchten! De gegijzelden en gijzelaar verlekkeren zich dan ook, zij het voor korte tijd, over het feit dat de buitenwereld éindelijk aandacht aan ze besteedt. Drie jaar later zitten ze er echter nog steeds (een extreme vorm van Raffung tussen scène 12 en 13) en de buitenwereld is onderhand vergeten dat ze überhaupt bestaan. De gijzeling, waarvan ze hoopten dat het hun een nieuw leven zou brengen vol goud en glamour, eindigt (letterlijk) in een strontpaleis: Harvey heeft de hele pornobioscoop gevuld met zijn uitwerpselen.

Op het eerste gezicht lijken de stukken van d'Electrique louter nonsens te bevatten. De ene bizarre situatie volgt de andere op zonder dat er enige structuur of rode draad aanwezig lijkt te zijn. Conventioneel theater brengt d'Electrique zeker niet, maar stukken die als los zand aan elkaar hangen evenmin. Bij nadere beschouwing blijkt dat deze theaterstukken wel degelijk op een zeer ingenieuze wijze in elkaar zijn gezet.

Ko van den Bosch, die sinds 1988 de vaste schrijver van de teksten voor d'Electrique is, laat zich bij het schrijven van zijn toneelteksten inspireren door uiteenlopende zaken als tekenfilms van Tex Avery, Monty Python, dadaïsme, B-films, Performance Art en allerlei Europese (volks-)verhalen. Bij de repetities wordt er niet uitgegaan van een vast script. Van den Bosch tekent de contouren van personages, de verhaallijn, de thematiek en stijl van het stuk; de rest wordt ingevuld tijdens de repetities. De acteurs worden zo niet gedwongen zich aan te passen aan de tekst; zij kunnen de tekst juist naar hun hand zetten. Deze manier van werken in combinatie met de uiteenlopende inspiratiebronnen voor de toneelteksten geeft aan dat een montagestructuur kennelijk bewust wordt nagestreefd. Deze montagestructuur wordt in diverse aspecten van de toneelstukken voortgezet.

Wat bij nadere beschouwing van de indeling van de teksten vooral opvalt, is de (schijnbaar) willekeurige plaatsing van de scènes achter elkaar: de scènes verschillen qua lengte drastisch van elkaar, sommige scènes bevatten in het geheel geen tekst, andere bestaan enkel uit één of meerdere monologen en weer andere bevatten flitsende dialogen. Er is geen sprake van een logisch-chronologische volgorde; men zou eerder kunnen spreken van een collage-achtige structuur. Mede door het feit dat de verschillende scènes zo variëren ten opzichte van elkaar, qua inhoud en vorm, krijgt de voorstelling een ongelooflijke snelheid en wordt de indruk van complete chaos, waar de theaterstukken van d'Electrique bekend om zijn, gewekt. Als toeschouwer lijkt het of iedere scène een andere zender op een tv-toestel is, waar men gedurende de voorstelling langs zapt; bij sommige kanalen wordt langer stilgestaan, terwijl andere even worden ‘aangeflitst’ en dan weer weggezapt.

De chaos die in de vorm van de teksten heerst, wordt ook

[p. 44]

doorgevoerd in de enscenering van de stukken. In het geval van d'Electrique is het niet ongewoon dat zowel het decor, de attributen als de personages zèlf steeds meer verminkt en steeds chaotischer worden naarmate het stuk vordert. Verschillende speelstijlen (grotesk, ingetogen, sentimenteel, absurd, et cetera) wisselen elkaar in een ongelooflijk tempo af. Personages zijn niet duidelijk te karakteriseren: ze zijn veranderlijk als een blad aan een boom. Het zijn veelal allusies op historische, literaire of archetypische personen, die in de stukken een absurde vorm krijgen. De personages in Het Periodiek Systeem der Elementen, een ander stuk van d'Electrique, lenen zich goed voor een illustratie hiervan.

In Het Periodiek Systeem der Elementen is er sprake van een personage dat Adolf heet, die met bepaalde uitspraken en fascistoïde trekken sterk doet denken aan de historische figuur Adolf Hitler. Verder gaat de vergelijking echter niet op; d'Electrique geeft het publiek een duwtje in een richting, maar in de tussentijd zijn ze alweer een geheel andere kant opgegaan. Het Periodiek Systeem der Elementen speelt zich af in een familiebedrijf dat chemisch afval verwerkt. De vader (‘Pa’) voelt dat zijn einde nadert en wijst degene aan die zijn opvolger zal worden: Hamlet. De meeste leden van de familie zijn er niet blij mee dat dit laffe ventje het bedrijf mag gaan overnemen.

In dit toneelstuk, dat zijn thema ontleent aan Shakespeares Hamlet, spelen tien personages. Het ‘to be or not to be’-vraagstuk is hier verworden tot ‘Hamlet met het wijsneuzerige - “ben ik er nou wel of ben ik er nou niet”.’ In het verlengde hiervan komt Hamlet aan het einde van het stuk tot de conclusie dat hij eigenlijk nog geboren moet worden. Verder praat Hamlet weinig en masturbeert veel; de enige handeling waartoe hij in staat is. Hij is een karakterloze twijfelaar en heeft veel weg van een slechte B-acteur. De gestoorde oom Adolf wil een krachtcentrale bouwen die op haat loopt en wil daartoe het haatdragende sperma van stervenden gebruiken. Hiertoe vermoordt hij Hamlet en verandert het hele toneel in een groot bloed- en spermabad. Een ander personage in dit stuk heet Ophelia; zij is echter nauwelijks te vergelijken met de Ophelia uit Shakespeares Hamlet. Bij d'Electrique is zij de zus van Hamlet en bovendien een terroriste die kleuters executeert.

Kortom, de personages in de stukken van d'Electrique zijn eveneens ‘gemonteerd’; een coherent persoon en/ of conventioneel personage zul je in deze toneelstukken niet aantreffen. Het is in dit geval dan misschien ook juister te spreken van zogenaamde ‘papieren personages’; ze hebben geen eigen (karakteristieke) psychologie. De personages komen zo nu en dan tot een daad, maar een motivatie is ver te zoeken of is compleet absurd. Veelal is er echter in het geheel geen sprake van enige daadkracht; vooral in Cutup/Uppercut wordt deze zowel geestelijke als lichamelijke impotentie benadrukt. Alberta en Harvey lijken aan het begin van het stuk, dankzij de gijzeling, te kunnen ontsnappen aan hun saaie nietszeggende leven, afgesloten van de buitenwereld. De gijzeling is dus gewenst, maar dan blijkt dat de gijzelaar niet in staat is zijn halfslachtige ondoordachte daad door te zetten (wie gaat er immers twee outcasts in een pornobioscoop gijzelen?). Alberta, Harvey en de Zeeman zitten vast in een slaapverwekkend leven waar zelfs een gijzeling niets aan kan veranderen. Gijzeling in een pornobioscoop: in alle opzichten een daad die geen vruchten (af-)werpt.

Een ander element dat prominent aanwezig is in de stukken van d'Electrique is een overdosis aan geweld op het toneel. Mensen beuken op elkaar in, schieten elkaar overhoop en snijden ledematen af, vaak zonder dat het enige consequentie heeft. Noch lichamelijk, noch geestelijk lijken ze er enige gevolgen van te ondervinden. Er wordt op een cartooneske wijze omgesprongen met geweld. Zo gaat de Zeeman (Cutup/Uppercut) op een gegeven moment sigaretten halen, komt even later ‘aan flarden geschoten’ terug en zegt vervolgens: ‘Het was een scherpschutter in de vorm van een sigarenzaak.’ Waarop Alberta antwoordt: ‘Wat een waanzinnige existentiële leegte.’

Deze dialoog illustreert eveneens het al eerder genoemde associatieve karakter van de teksten. Vaak gaat het in wezen nergens over: er is nauwelijks sprake van daadwerkelijke communicatie. De woorden vloeien als het ware uit elkaar voort zonder acht te slaan op inhoudelijke verbanden. Razendsnelle dialogen en teksten waarin een personage van poëtisch naar banaal, van filosofisch naar absurd-ironisch schakelt zonder een duidelijke psychologische motivatie. De montagestructuur wordt op deze manier ook tekstinhoudelijk doorgezet: in de toneelstukken van d'Electrique zijn autonome teksten associatief met elkaar verbonden.

Ondanks deze onsamenhangend aandoende ‘antistructuur’

[p. 45]

wordt voornamelijk door middel van de ondergangsthematiek, die in alle stukken van d'Electrique centraal staat, een eenheid gecreëerd. In dít perspectief ondersteunt de chaotische structuur juist de thematiek. Het ‘montagekarakter’ dat in de verschillende elementen van het stuk aanwezig is, zet de nihilistische sfeer die de stukken uitstralen kracht bij. Door het consequent doorvoeren van deze montagetechniek in alle facetten van het stuk, creëert d'Electrique dus bewust het beeld van chaos en ondergang. Het cultuurpessimisme dat evident in de stukken aanwezig is, wordt door zwartgallige humor, grotesk vertoon van geweld en gebruik van clichématige personages en dito taalgebruik gerelativeerd. Tegelijk geeft het juist een extra lugubere dimensie aan de stukken en zijn vitaliteit en ondergang hierdoor onlosmakelijk met elkaar verbonden.

De wereld die wordt neergezet is geheel nihilistisch: moraal, religie en waarheid zijn loze kreten. God is in elkaar getrapt door zijn eigen engelen (Cutup/Uppercut) en de personages leveren een oneindig gevecht tegen de befaamde bierkaai: zij willen een zinvol leven, maar kunnen het niet krijgen. Het zijn allen kleine, onbeduidende mensen met hopeloos grootse dromen. Meestal proberen de personages in de stukken hun angst en onzekerheid te overschreeuwen. Zij willen of kunnen niet (normaal) communiceren en gaan geheel onverantwoordelijk met hun leven om. De wereld waarin de personages zich bewegen, ervaren zij als onbegrijpelijk waardoor vervreemding ontstaat. Er wordt op een zeer fysieke wijze geacteerd waardoor het lichaam sterk geaccentueerd wordt. Iedereen wil groot en machtig zijn. Dit komt onder meer tot uiting door een grote nadruk op geweld en veelvuldig gebruik van krachttaal. De personages blijven vechten, elke keer weer trekken ze ten strijde op het onmenselijke af. En dit is slechts één van de aspecten die de voorstellingen van d'Electrique zo afgrijselijk boeiend maakt.

Decor, muziek en objecten, zij zijn als het ware de tegenspelers van de verschillende personages en hebben invloed op de loop van het stuk: totaaltheater gevat in een gestructureerde chaos. De verschillende onderdelen die men kan onderscheiden in de toneelstukken van d'Electrique blijken met elkaar samen te hangen en zij onderschrijven op die manier de ondergangsthematiek.

In een meer recente productie van d'Electrique, Disaster Musical, is het nihilisme, met daaraan gekoppeld de ondergangsthematiek, duidelijk de spil waar het stuk om draait. Naarmate het stuk vordert, wordt het evident dat de personages gevangen zijn in een cyclisch bestaan. Zij maken onderdeel uit van een soort luguber experiment waarin zij dezelfde dag oneindig vaak moeten doormaken. De enige ontwikkeling die er lijkt te zijn, is dat er steeds meer verval optreedt. Hoewel het stuk slechts één dag uit die oneindige herhaling laat zien, wekt d'Electrique de indruk dat de personages, het decor en de tekst per dag steeds meer verminkt raken. Vooral in deze voorstelling wordt duidelijk dat het nihilisme in de werelden die d'Electrique neerzet, definitief is. In die zin is het dan ook geen Nietzscheaans nihilisme: er is geen betere toekomst ‘voorbij de moraal’ en het nihilisme is hier allerminst ‘het meest hoopvolle aller spektakelstukken’. Alex d'Electrique laat de mens in zijn meest naakte, kleine, vorm zien: een absurde vorm van ‘Untermenschen’ die alles proberen om grootse, vrije geesten te worden in een nihilistisch bestaan en daartoe geen enkel middel schuwen.

Alex d'Electrique is één van de meest fascinerende toneelgroepen die Nederland op het moment rijk is: theater balancerend op het fijne lijntje tussen kunst en kitsch. In zijn toneelstukken toont d'Electrique werelden die volkomen instabiel zijn. De meest onmogelijke personages en objecten worden tegenover elkaar gezet en leveren van het begin tot het einde een doelloze strijd tegen zichzelf en elkaar, met als enige grond de afgrond. Een absolute aanrader voor iedereen die niet naar het theater gaat om een gestructureerd, hapklaar toneelstuk voorgeschoteld te krijgen.

Anneke Jansen