Vooys. Jaargang 17

[p. 40]

De beknelde droom van Elisabeth Eybers
Redbad Fokkema

Elisabeth Eybers' poëzie ontstaat, in haar eigen woorden, ‘uit pyn en afstandneem’. Haar persoonlijke leed verwoordt ze in gedichten, in de hoop dat een lezer zich er misschien in zal herkennen. Eybers' pijnlijke afscheid van haar moederland Zuid-Afrika is dan ook het begin van een nieuwe dichterlijke fase. In de studie Afstand en verbintenis van Ena Jansen staat deze ‘Amsterdamse fase’ centraal. Redbad Fokkema bespreekt in zijn bijdrage zowel deze studie, als Eybers' gedichten en toont aan dat deze poëzie aan de grote Romantische traditie herinnert.

Op 31 mei 1961 landde de Zuid-Afrikaanse dichteres Elisabeth Eybers op Schiphol. Dit was precies op de dag dat Zuid-Afrika zich terugtrok uit het Britse Gemenebest om als Republiek in steeds groter wordend isolement de apartheidspolitiek, begonnen in 1948, te intensiveren. Niet om die domme politiek kwam zij naar Nederland, maar om redenen van particuliere aard, namelijk om haar echtscheiding te verwerken. Ena Jansen ziet in haar studie Afstand en verbintenis; Elisabeth Eybers in Amsterdam de emigratie naar Nederland als dé cesuur in het dichterschap van Eybers. Het boek gaat slechts zijdelings in op de poëzie die vóór 1961 ontstond in Zuid-Afrika; het richt zich hoofdzakelijk op de tweede, Amsterdamse fase, omdat Eybers' poëzie dan een thematische uitbreiding en een verruiming in publieke belangstelling ondergaat. De ervaring van ballingschap geeft in deze fase heviger spanning aan de zintuiglijke poëzie, terwijl de gebreken van de ouderdom (Eybers werd geboren in 1915) fascinerend voedsel gaan geven aan ironiserende en humoristische observaties die tot op de dag van vandaag uit Eybers' weerbare pen vloeien. Sinds 1996 zelfs tweetalig: in het Afrikaans, de taal van haar vader, en in het Engels, de taal van haar moeder.

Omdat bij dit alles de verschillen in cultuur en taal in het geding zijn (‘selfs die geringste woord wat emigreer / moet risiko en onbegrip trotseer’), was het een goed idee van Ena Jansen - een Zuid-Afrikaanse die Nederland goed kent - deze poëzie in haar boek op liefdevolle wijze voor misverstanden te behoeden door haar van woordverklaring en zinnig commentaar te voorzien. En dat niet alleen voor Nederlandse lezers, maar ook voor Zuid-Afrikanen die met Nederlandse omstandigheden onbekend zijn. Zij bespreekt bovendien de marginale positie van de Zuid-Afrikaanse letterkunde in het Nederland van de jaren zestig, die scherp contrasteert met de ruime bekendheid die Eybers' poëzie in de loop der jaren heeft gekregen. (Gezien de verschillen tussen het Nederlands en het Afrikaans in spelling, idioom, syntaxis en semantiek die Ena Jansen bespreekt, is die populariteit opmerkelijk, zo niet ietwat verdacht.) Behalve een flink aantal recensenten laat zij ook Elisabeth Eybers zelf uitvoerig over leven en werk aan het woord in een collage van interviews. Het boek geeft al met al aan de poëzie een ruime, verhelderende context en biografische achtergrond.

Bij haar vertrek uit Johannesburg wist Elisabeth Eybers dat zij zich in Nederland ontheemd zou voelen, maar ook dat ze niet in een literair vacuüm terecht zou komen. Van Oorschot had in 1957 gedichten van haar uitgegeven die een goede ontvangst hadden gekregen op grond van hun verstaanbaarheid en ontroerende kracht. Eybers behoefde zich wat dit betreft geen vreemde eend in de bijt te voelen. Dat haar redenen om Zuid-Afrika te verlaten van persoonlijke aard waren, betekent overigens niet dat zij nooit haar afkeuring over de apartheid heeft laten blijken of dat zij als vrijwillig balling niet zou hebben geleden onder de monomane Hollandse afkeer jegens de politiek van haar vaderland. Van landverraad kon en mocht men haar echter niet betichten, ook niet toen zij in 1986 tot Nederlandse werd genaturaliseerd: zij bleef wonen in de taal van haar oorsprong.

Eybers vindt het van kortzichtigheid getuigen het Afrikaans als apartheidstaal te zien; zij ziet die taal liever als een smeltkroestaal die een lange geschiedenis achter de rug heeft en status en identiteit heeft verleend aan verschillende, ook minder bedeelde, bevolkingsgroepen. Bovendien werden de verordeningen van het apartheidsbeleid ook in het Engels gepubli-

[p. 41]

ceerd. Zij herinnerde hieraan in haar dankwoord bij de ontvangst van de P.C. Hooftprijs in 1991, precies dertig jaar nadat zij in Nederland was gearriveerd. Eybers was van plan tijdelijk te blijven, maar wilde de ene onbesuisde actie niet door een tweede laten volgen. Langzamerhand acclimatiseerde zij en accommodeerde zij haar vaderstaal enigszins aan het Nederlands. Gevraagd naar de mogelijkheid of zij ooit in het Nederlands zou gaan schrijven, antwoordde zij dat dat er niet van zal komen: Afrikaans is de taal van haar bewustwording en is poëtischer dan het Nederlands, soepeler en bondiger. Louter het geringer aantal lettergrepen van het Afrikaans noemde zij prosodisch al winst.

De emigratie voegde een dimensie toe aan haar poëzie die al in een vroeg stadium uit was op een wankel evenwicht tussen hoofd en hart, tussen hoop en vrees, het persoonlijke en algemene, tussen chaos en orde, tussen gevoel en verstand, tussen calvinistisch dogma en vrijdenkerij, bekrompenheid en ruimte. Tussen afstand en verbintenis, zo kan ook haar verhouding tot Nederland en tot Zuid-Afrika worden getypeerd, waarin zij haar Balans (1962) probeert te vinden.

In haar poëzie worden persoonlijke gevoelens en ervaringen gestold in een taal, die uit is op communicatie en antwoord, op mogelijkheid tot identificatie en herkenbaarheid. Uit de bundel Nuweling uit 1995 laat zich het gedicht ‘Liewe leser’ lezen als een verontschuldiging opnieuw ons aan boord te komen met ogenschijnlijk ego-centrisme:

Ja, ek weet hoe ek-sentries vertoon
my tuisgemaakte heelal,
die wêreldjie wat ek bewoon,

my drang om dit steeds uit te stal
op so'n eenpersoonskaal - maar miskien
kan jy iets van jouself daarin sien?

Zo wonderbaarlijk is het dus niet dat haar poëzie een groot aantal lezers kent, zowel hier als aan de andere kant van de evenaar. Haar poëzie is als kamermuziek waarvan zij schrijft dat die ons bewust maakt van wat we allang weten. Eraan toegevoegd kan worden dat die herkenbaarheid blijft charmeren door het voor ons exotische karakter van de taal, die voor de nodige vervreemding van het bekende en gewone zorgt.

Ontstaan als de glanzende parel uit de wond van een oester handelen de gedichten via de aanpassingsmoeilijkheden als vanzelf over familie-relaties, herinneringen en heimwee, verlangen en liefde, over zwangerschap, moederschap en dichterschap. Op de essentiële levensvragen geven de gedichten vaak een wijs antwoord, waaraan zachtaardige ironie niet ontbreekt en soms enig moralisme niet vreemd is. Eybers is (als domineesdochter) niet zelden scheutig in de exegese van haar exempelen, wat de lectuur van haar poëzie eens te meer tot een aangenaam en nuttig tijdverdrijf maakt, zonder dat ik wil suggereren dat haar gedichten iedere gelaagdheid missen of een oppervlakkige lezing toestaan. Een voorbeeld is een vroeg Amsterdams gedicht, ‘Vriesweer’ getiteld:

Net by die krom brug bly die water swart
maar verder sloot af flikker alles hard.

Die mooi bont eende buig en duik en trap
binnen die skuiling van die brug se kap.

'n Wye seemeeu, misties wit en grys,
dryf nader aarsel, land dan op die ys

en word 'n uitverkoren voël wat droog,
steltpotig afkyk uit sy ronde oog.

Terwyl sy maters saam eerbiedig kakel
oor aanbreek van 'n tydvak van mirakel

verlaat 'n Petrus-eend die donker boog
en krabbel, voor hy terugplons, lomp omhoog.

Aan dit gedicht wijdt Ena Jansen een paar bladzijden om te laten zien hoe de anekdote van een meeuw, die een bezoek brengt aan eenden in een wak onder een donkere brug, oplicht als we de Petrus-eend (een onbestaande soort) zien als een allusie op de poging van de apostel Petrus in mislukte navolging van Jezus over het water te lopen. De intertekst van Mattheüs verantwoordt de woorden ‘misties’, ‘uitverkoren’, ‘eerbiedig’ en ‘mirakel’ en maakt het gedicht, dat in eerste instantie berust op scherpe waarneming van een winters tafereel, tot een ervaring van het gans andere en tegelijk van de onmacht daaraan volledig deel te nemen. Van belang is hierbij aan te tekenen dat de geïmpliceerde verschijning van het goddelijke dan wel eeuwige in de tijd, een miraculeus moment zonder eeuwige duur is: ijs smelt.

Dat de paradoxale ervaring van afstand en verbintenis een belangrijk fundament is van Eybers' poëzie in huiselijk, geografisch, politiek, psychologisch, erotisch en religieus opzicht, laat Ena Jansen in haar boek

[p. 42]

overtuigend zien.

Maar er is meer. Het veelvuldig kijken naar de wereld met de aandacht en verwondering van een kind, wiens ronde kijkers ‘nog die ewigheid onthou’, en de nuchtere eerbied voor de gewone dingen en het alledaagse leven leveren geen triviale feitelijkheden op; in de beste gedichten van Eybers krijgt de reflectie het bevrijdende karakter van een visioen, een epifanie, een openbaring, een hemelse herinnering of een ‘ontasbre droom’. In deze zin is haar poëzie van een religieus (niet: godsdienstig) gehalte dat herinnert aan de grote Romantische traditie, waarin de dichters naar de woorden van William Blake (1757-1827) in staat waren ‘To see a World in a Grain of Sand’. Gestimuleerd door de Franse Revolutie (1789) waren zij in hoge mate begaan met het collectieve menselijk lot, ook al schreven zij uit de aandoeningen van het eigen gemoed. Elisabeth Eybers geeft door haar menselijke visie aan particuliere lotgevallen naast een universele, ook een sterk sociale dimensie die concrete contouren verschaft aan een aardse heilstaat van vrijheid, gelijkheid en broederschap. Uiteindelijk getuigen haar gedichten, paradoxaal genoeg, van eschatologische nostalgie zoals die uitgedrukt staat aan het slot van ‘Posie’:

Van volgbare resep geen sweem,
tog word dit só - en anders nie -
gestook: uit pyn en afstandneem,
uit liefde en ironie -

uit sintuigsente, weggestop,
valutaloos, 'n droom geknel
onder 'n feite-storthoop tot
dit ligwaarts wel.

Afstand en verbintenis van Ena Jansen is een stimulerend boek, dat gedeeltelijk gebaseerd is op haar dissertatie die zij in 1992 verdedigde aan de Universiteit van de Witwatersrand te Johannesburg. Dat het boek hier niet in het Afrikaans verschijnt, maar in het Nederlands, roept de vraag op of de pozie van Elisabeth Eybers voor een goed begrip niet ook vertaling zou behoeven. Vertaling zou echter het exotische en subtiele karakter ervan verloren doen gaan en de op scherp gestelde aandacht voor de interculturele gedichten te niet doen, wat nadelig zou zijn voor de poëzie en de lezer al te zeer zou tegemoet komen. Juist in de dubbele distantie als gevolg van vormgeving én taal schuilt de waarde van haar poëzie. Bovendien heeft Eybers op latere leeftijd zelf als tweede taal voor haar poëzie niet het Nederlands gekozen, maar het Engels (‘iets van vroeger’ - de cirkel is rond). Dat zegt genoeg: het schrijven of vertalen in het Nederlands zou wellicht voor Elisabeth Eybers het plegen van hoogverraad betekenen aan de talen van haar oorsprong. Vertaling zou zeker een knieval zijn voor wie ‘nie twee keer kyk / na iets waarop geen waarmerk pryk’.

Ena Jansen, Afstand en verbintenis; Elisabeth Eybers in Amsterdam. Amsterdam (Amsterdam University Press) 1998. 368 blz. f 59,50.

Redbad Fokkema is als docent verbonden aan de vakgroep moderne Nederlandse letterkunde van de Universiteit Utrecht.