Vooys. Jaargang 17

[p. 30]

column
De Zonden van de Lezer (7): Woede
Jan Vorstenbosch

De verwoede lezer is constitutioneel ongeschikt voor de zevende zonde. Woede of kwaadheid, in algemene zin de dispositie om vaak en hevig een onmatige aandrang te ervaren om iets of iemand hard, trefzeker en onverbiddelijk te straffen, het is de lezer simpelweg vreemd.

Een tijdje terug las ik een recensie over de biografie van een dertigjarige vrouw die na achttien jaar vrij was gekomen uit de gevangenis. Zij had in 1972 op twaalfjarige leeftijd met een vriendinnetje een kleuter omgebracht. U ziet: voor wie de historische feiten kent, berust alle ophef over zinloos geweld en de demoralisering van ‘onze jeugd’ op vergeetachtigheid. De recensent liet ons weten dat hij zich na het lezen van het boek een tijdje woedend had gevoeld omdat zo'n kind door de erbarmelijke omstandigheden waarin het was opgegroeid, wel min of meer moest uitgroeien tot wat de morele goegemeente een ‘monstertje’ pleegt te noemen. Woede uit onmacht over een verloren gegaan leven is begrijpelijk. Maar ik geloof die recensent gewoon niet. Hij kan er van alles van gevonden hebben, maar dat hij na lezing een tijdje woedend heeft lopen wezen, dat wil er bij mij niet in. Ik zal u uitleggen waarom en begin daarvoor met wat op het eerste gezicht als een tegenvoorbeeld zou kunnen worden beschouwd.

Voskuils romancyclus Het Bureau, die inmiddels zoveel aandacht heeft gekregen van de media dat diezelfde media over een hype zijn gaan spreken om zichzelf aan het werk te houden, gaat over een bestaand instituut, over bestaande mensen. We mogen aannemen, onder andere omdat het werk niet uitblinkt door fantastische en overduidelijk aan de verbeelding ontsproten uitweidingen, dat Voskuil heel vaak situaties beschrijft die zich min of meer zo hebben voorgedaan. Het lijkt erop - een ongelooflijke gedachte overigens - dat hij zo'n dertig jaar rondgelopen heeft met aantekeningenboekjes, 's avonds notulen heeft gemaakt van wat er die dag gebeurd is, dialoogjes heeft gereconstrueerd et cetera, allemaal met de bedoeling om van al dat materiaal ooit zijn magnum opus te maken. Het lijkt me namelijk helemaal ongelooflijk dat Voskuil na zijn pensioen geheel uit het geheugen is begonnen de wederwaardigheden van dertig jaar op te schrijven. Maar het gaat me nu even niet om de (mnemo-)techniek van Voskuils scriptuur, als wel om de reacties van de hoofdfiguren, vaak nauwelijks verborgen achter enigszins klunzige pseudoniemen en keurig geboekstaafd in een register achterin (waar komt Beerta voor het eerst voor...?). Die hoofdfiguren komen er niet altijd even sympathiek vanaf en al kan men dit vergoelijken met de constatering dat dat evenmin geldt voor de ikfiguur zèlf, tegen het publiceren van deze karakteriseringen - en belangrijker nog, de manier waarop ze tot stand gekomen zijn, namelijk door bijna entomologische observaties over lange jaren - zouden de betroffenen ernstig moreel bezwaar kunnen maken. (Overigens geldt dit misschien nog het meest voor het P.J. Meertens-instituut voor Volkskunde en Dialectologie, maar de negatieve impact op een instituut brengt toch minder morele bezwaren met zich mee. Bovendien kan men gemakkelijk laten ziet dat Dit Bureau een specimen is van Het Bureau en met name alle Wetenschappelijke Bureaus.) Die bezwaren zijn ook geopperd. In minstens één publicatie die mij onder ogen kwam - een interview met een voormalige collega van Voskuil die in de cyclus een prominente rol speelt en er wat mij betreft niet eens zo slecht vanaf komt - heeft die collega te kennen gegeven toch wel verontwaardigd te zijn over de manier waarop dit alles in zijn werk is gegaan. Ik kan me voorstellen dat er bij anderen die er slechter vanaf zijn gekomen, iets van een authentieke woede is opgekomen.

En daarmee ben ik terug bij mijn uitgangspunt en ‘des Pudels Kern’: woede veronderstelt dat het subject van de woede direct in zijn belang wordt geraakt, en een belang is in de sterke zin van het woord altijd een reëel belang, iets wat je vooruit helpt in het leven, iets wat positief bijdraagt aan je zelfbeeld, iets wat op de één of andere manier deel uitmaakt van de echte

[p. 31]

werkelijkheid. Het is iets waarin je geschaad kunt worden op allerlei manieren en door allerlei mensen en handelingen. De figuren uit Het Bureau kunnen sociaal en psychisch geraakt zijn in hun belangen door het boek. Het feit dat een mens een drager is van belangen (gezondheidsbelangen, financiële belangen, psychologische belangen en wat niet al), maakt hem kwetsbaar en velen zien hierin de oorsprong van de moraal. Moraal is een moeizame tegenkracht tegen deze kwetsbaarheid. Op deze uitgangspunten berust de morele discussie over de geoorloofdheid van Voskuils handelwijze.

Maar de lezer van literatuur, voorzover hij of zij niet samenvalt met één van de figuren in het boek, zoals in het geval van voornoemde persoon, is in deze zin onkwetsbaar. De lezer heeft geen belang bij de lectuur van het boek. Hij of zij wil het alleen lezen. Door en bij die lectuur worden wel emoties aangesproken, maar die emoties zijn van het meer verfijnde soort. Zij zijn meestal een component van het hogere, beschouwende zelf, dat er - veelal ook voor de persoon zelf - een beetje losjes bijhangt.

Ik denk bij die hogere, ik zou bijna zeggen: filosofische, emoties eerst en vooral aan melancholie, een stemming die toch vooral samenhangt met een eindigheidsbesef, dat zich vaak sterk opdringt wanneer we de (anti-)held of heldin van een boek op de een of andere manier ten onder zien gaan, of onbestemd aan de existentiële horizon zien verdwijnen. Zoals meestal het geval is in grote literatuur, die op de een of ander manier niet lijkt te gedijen bij happy endings. Ik denk ook aan sympathie of medelijden, in de vorm die geen enkele handelingsbereidheid veronderstelt en die we soms kortstondig ervaren in de publieke ruimte wanneer iemand iets galants doet bij het uitstappen van de trein, of wanneer iemand zijn kopje koffie omgooit. Maar voor woede ontbreekt de grondslag in de praktijk die het lezen van de literatuur is. Net als voor afgunst en hoogmoed trouwens. Allemaal zonden die voortkomen uit de koppeling die iemand legt tussen dat wat er in de werkelijkheid gebeurt en zijn eigenbelang, zijn zelfbeeld, zijn prestaties. Dat verklaart waarom de relatie van zonden als afgunst en hoogmoed, met de praktijk van het lezen en de postulaten ervan, zo moeizaam te leggen valt. En bij de woede, die een biologisch diep verankerde, primaire emotie is, al helemaal niet.

Maar, zo zou men kunnen opperen, men kan toch een hekel aan of zelfs een afkeer van een boek hebben. En is hekel of afkeer geen zwakkere vorm van woede? Het antwoord is nee. Hekel of afkeer is een ervaring die teruggaat op het eigen waardepatroon, de esthetische of literaire voorkeuren die iemand heeft. Die hebben, dat zal ik niet ontkennen, betekenis voor de lezer en als een boek die ervaring teweegbrengt, kan dat zelfs veelbetekenend zijn en een bron van de wat diepere vorm van zelfreflectie. Alhoewel de meeste lezers daar helaas te weinig bij stilstaan en liever meteen overgaan tot het lezen van boeken die hen wèl fascineren. Op deze schaal van reacties van negatief naar positief is onverschilligheid echter het nietszeggende nulpunt, en woede komt er niet op voor. Maar een hekel of afkeer is in de regel een ‘theoretische’ reactie, die niet al te sterk verbonden is met de drang tot handelen die door de strikte zin van moraal, deugd of ondeugd en zonde wordt verondersteld. Mensen aan wie je een hekel hebt, laat je links liggen, en boeken ook. Afkeer leidt meestal tot weigering om ergens een praktische relatie mee aan te gaan, met als interessante uitzonderingen de moderne gotisch-romantische houding waarbij kerkhoven, rottend vlees, genadeloze dames en allerlei ‘Fleurs du Mal’ een geheel nieuwe aantrekkelijkheid krijgen.

Woede echter heeft iets onontkoombaars voor de praktijk, het dringt tot onmiddellijk handelen, tot ‘acting out’ en het wordt nauwelijks bemiddeld door de verfijnde esthetische of morele waarden. Het is een primitieve emotie, in de neutrale zin van het woord, die dicht bij authentiek ligt en die direct verbonden is met de gedachte dat mijn belang op het spel staat, of op het spel is gezet door een ander die ik dat kan aanrekenen. De echte lezer heeft geen talent voor woede, en het ontbreken van dit talent onthult iets over de ware aard van het lezen en van de lezer. Die aard heeft twee kanten. Een psychologische en negatief te waarderen kant, die te maken heeft met het verlangen naar vrijblijvendheid, om echte, reële verantwoordelijkheid te ontlopen, en naar een ruimte, een andere wereld waarin fantasie, plezier en verbeelding de vrije teugel krijgen, ongehinderd door moraal of plicht. De verwoede lezer is onvermijdelijk een romanticus. De andere kant is een ethische en positief te waarderen kant en heeft te maken met belangeloosheid, met het feit dat de lezer in dezelfde ruimte, die door de schrijver is gecreëerd, los van alle platte strategie, belangenbehartiging en overlevingskunst, de kans krijgt om zijn vooronderstellingen over mens en moraal, zijn waarden, te ijken aan die van de schrijver (of de verteller, of de gempliceerde schrijver of wat u maar wilt).

Een bekend paradigma binnen de literatuurfilosofie begrijpt de interactie tussen boek en lezer als een

[p. 32]

juridisch proces. De lezer wordt door de schrijver in de rol van een rechter geplaatst, die (natuurlijk impliciet) aan het einde van het boek een normatieve uitspraak moet doen over de karakters en de handelingen van de hoofdfiguren in het boek. Een literair sterk boek dwingt de lezer daarbij tot nuances, tot afwegingen en bijna ongemerkt tot een attitude van belangeloosheid die een rechter ex professo aanneemt, maar die voor de lezer een ideaal is. Een literair zwak boek stelt de lezer in staat om een rechtstreekse koppeling te leggen met zijn eigen, meestal vertrouwde, normen en waarden.

Overigens, en dit stelt mijn hele redenering wel op de proef, is daar misschien niets mis mee, mits die normen en waarden deugen. Mijn stelling is dat een lezer die, met de woorden van Martha Nussbaum, ‘finely responsible and richly aware’ is, zijn vermogen om woedend te worden verliest. Maar het zijn misschien de zwakke boeken die woedend maken en de zwakke of beperkte lezers die wèl tot woede in staat zijn. Een voorbeeld van het eerste: op de verontwaardiging en woede over de slavernij die Harriet Beecher-Stowe met haar Hut van Oom Tom teweegbracht, valt historisch en moreel gezien weinig af te dwingen. Een beter boek had waarschijnlijk minder effect gebracht. Een voorbeeld van het tweede: de woede van islamieten over Salman Rushdies Duivelsverzen laat iets zien over het onvermogen om het lezen van literatuur als een autonome praktijk te zien met haar eigen uitgangspunten.

Met deze laatste opmerking zijn we dan ‘full circle’ gekomen, want waar ik gesproken heb over ‘de’ lezer, of de echte lezer, de veellezer, heb ik steeds een historisch gezien tamelijk unieke en in ieder geval moderne figuur op het oog gehad: de vrijzinnige, moreel liberale, flexibele, ironische maar niettemin naar zelfkennis, inhoud, complexiteit en diepgang hunkerende literaat. Kortom, de lezers van Vooys. Alles wat ik gemeend heb te moeten opperen, en zeker deze gedachtegang over de woede, gaat niet op voor andere lezers, zoals zij die zweren bij een religieus boek zoals de Bijbel of de Koran en daarom gemakkelijk te grieven en te raken zijn - en dus ook gemakkelijk woedend te krijgen zijn.

En daarmee eindigt deze cyclus, die begon met de poging het religieuze concept ‘zonde’ nieuw leven in te blazen en toe te passen op een niet-religieuze praktijk - het lezen - met de conclusie dat de klassieke catalogus van zonden maar in beperkte mate zinvol te gebruiken is voor de morele en emotionele context van het moderne lezen. Ik troost me bij het besef van deze deconfiture met de gedachte dat het de functie van een column is om door relatieve waarheden achter grote stelligheid en een absolute toon te verbergen, tot verder nadenken te inspireren. Ik vond het geen zonde van de tijd om deze reflecties neer te schrijven.