Vooys. Jaargang 16

[p. 61]

recensies

Liter, christelijk literair tijdschrift, 1 (1998), Boekencentrum, Zoetermeer. Per nummer: f 12,50; abonnementsprijs per jaar: f 55,-

Een liter leven

‘Dit is een nieuw tijdschrift. Dit is geen nieuw tijdschrift.’ Deze twee zinnen markeren het begin van het christelijk literaire tijdschrift Liter. Een tijdschrift dat een stimulerende rol wil spelen in de beoefening van christelijke literatuur. De aandacht voor deze literatuur die in andere literaire tijdschriften nog wel eens ontbreekt, wordt door het verschijnen van Liter ruimschoots goedgemaakt. Bij de presentatie van het eerste nummer in het Academiegebouw in Utrecht werd overigens nog maar eens benadrukt dat die extra aandacht voor christelijke literatuur en het tijdschrift Liter zelf eigenlijk niet nieuw is.

Een tijd lang namelijk bestonden in de wereld van de christelijke literatuur twee tijdschriften broederlijk naast elkaar. Dat kon ook makkelijk, want Woordwerk (1983), de oudste van de twee, had een andere invalshoek dan Bloknoot (1991). Waar Bloknoot een voorliefde bleek te hebben voor gedegen essays en lange diepzinnige interviews, hield Woordwerk het vooral bij poëzie en verhalen af en toe gecombineerd met een korte verhandeling over literatuur. Deze situatie zou op zichzelf best logisch zijn wanneer er sprake was van een enorme productie binnen de christelijke literatuur. In dat geval zouden twee tijdschriften die los van elkaar verschillende kanten van de zaak belichten enorm welkom zijn. Maar aangezien de christelijke literatuur geen grote productie kent, werd op een gegeven moment geopperd dat het misschien beter was als de beide tijdschriften samen zouden gaan. Beide periodieken hadden toch feitelijk hetzelfde doel: literatuur en poëzie gemaakt door christenen beschrijven, becommentariëren en stimuleren.

In reactie op dit idee schreven de beide hoofdredacteuren, Hans Werkman (Woordwerk) en Dirk Zwart (Bloknoot) stukken waarin ze in stevige bewoordingen de onderlinge verschillen benadrukten. Waar velen misschien niet eens wisten dat er zoiets als christelijke literatuur bestond, lukte het hen zelfs binnen dit kleine deelgebied nog van mening te verschillen. Het heeft er lange tijd niet naar uitgezien dat de tijdschriften samen zouden gaan. Nu uiteindelijk toch uit beide tijdschriften Liter is geboren, beschrijft de redactie de stap als volgt: ‘De fusie is niet tot stand gekomen omdat Woordwerk en Bloknoot niet konden overleven. De fusie is er een uit overtuiging: we hebben elkaar binnen de kleine wereld van de christelijke literatuur nodig. Vroegere misverstanden en irritaties zijn opgeruimd. Liter wil een platform zijn voor allen die met een open bijbel literatuur schrijven of over literatuur schrijven.’

In het eerste nummer maakt Liter de verwachtingen waar. Het is een duidelijke samensmelting van de twee vroegere tijdschriften en is daardoor meteen een stuk aantrekkelijker dan een van de twee afzonderlijk. Beide tijdschriften hadden zo hun manco's: Bloknoot was soms erg droog en theoretisch, terwijl in Woordwerk wel eens iets te snel matige poëzie en verhalen geplaatst werden. Liter 1 kent daarentegen een goede balans. Er is onder meer aandacht voor nieuwe christelijke poëzie en ook de artikelen zijn zeer leesbaar voor een breed publiek. Nadat het tijdschrift opent met een voorpublicatie uit de bundel Staphorst van Koos Geerds, beschrijft Henk Kisteman een onderzoek dat hij heeft gedaan naar de humor in het werk van de, in 1997 overleden dichteres Ida Gerhardt. Kenners van haar poëzie zullen raar opkijken van een dergelijk uitgangspunt, want humor en de poëzie van Gerhardt zijn niet direct twee dingen die je snel met elkaar in verband brengt. Toch slaagt Kisteman er redelijk in enige humoristische elementen uit het werk van Gerhardt op te sporen en hij weet zo te bewerkstelligen dat het beeld dat door de tijd heen rondom deze dichteres is ontstaan, enigszins genuanceerd wordt. Een voorbeeld van humor in Gerhardts oeuvre is een puntdicht dat kwam te hangen op een prikbord op de school waar zij klassieke talen doceerde, naast een affiche voor een motorcross: ‘Een zwaluw wint op alle fronten, de

[p. 62]

race van deze saurobronten’. [nota bene: sauros = zwijn en bronto = donder, vergelijk ook Brontosaurus] De centrale gedachte van Kistemans stuk is, dat ‘traditionele en stereotype beeldvormingen rond deze dichteres dienen te worden aangepast. De wegversmalling is onterecht: naast de baan van ernst blijkt die van humor te lopen.’

Niemand zal zich erover verbazen dat er in een christelijk literair tijdschrift aandacht wordt besteed aan Ida Gerhardt, in het geval van een stuk over Willem Jan Otten ligt dit toch anders. De auteur van dit stuk is Gerda van de Haar. Zij is een nieuweling in de redactie en naar mijn smaak een verrijking. In de oude twee tijdschriften werd niet of nauwelijks aandacht besteed aan toneel, maar Van de Haar schrijft in dit eerste nummer een bijzonder leesbaar artikel over de receptie van De nacht van de pauw van Willem Jan Otten. In de kranten werd zeer gemengd gereageerd op dit toneelstuk. Het riep zowel positieve als negatieve reacties op. In de negatieve recensies stoorde men zich voornamelijk aan het religieuze karakter van het toneelstuk en vond men het zelfs een huilerig, streng, boodschappend drama. Van de Haar gaat, zoals zij zelf zegt, met het tekstboek in de hand na wat het religieuze gehalte van het stuk is en bekijkt of dat wel de reden voor de afwijzing is. Voor mijn gevoel komt ze niet helemaal toe aan een duidelijke beantwoording van het laatste, maar weet ze wel haarfijn te analyseren waaruit het religieuze element in De nacht van de pauw bestaat. Haar conclusie komt na een overtuigende opsomming van religieuze elementen in het toneelstuk: ‘Waar veel auteurs de hemel dichtplakken en helaas vaak ook meteen de ziel toemetselen, is Otten een van de schrijvers die in de kunst weer hoogte en diepte aanbrengt. Dat hij daarbij als vanzelf bij de christelijke traditie terecht komt, laat zien dat in ieder geval het culturele christendom nog lang niet dood is. Daarbij is het verlangen naar recht, de hoop daarop, een onvervalst joods-christelijk verlangen.’

Het is een conclusie die niet schokkend is en zelfs wel vaker gehoord werd in de christelijke literaire tijdschriften, alleen in dit geval toegepast op Otten. In deze tijdschriften wordt vaker, naar aanleiding van een nieuw boek of nieuwe schrijver, geschreven dat het nog lang niet gedaan is met de christelijke literatuur en cultuur. Otten wordt nog net niet de christelijke traditie binnengeschreven, maar alleen al het ontdekken van enige religieuze elementen zou bovenstaande conclusie moeten rechtvaardigen.

De schrijver Pieter Nouwen is een mooi voorbeeld van een schrijver die omhoog geschreven is door de christelijke literaire tijdschriften. Na zijn debuut met de verhalenbundel De god in de machine werd hij hartelijk onthaald en al snel een belofte genoemd. En inderdaad, zijn romans werden steeds beter en evenwichtiger. Het negende uur (1997) kende minder stilistische inzinkingen dan De lichtwachter (1993) en wanneer de voorpublicatie van zijn nieuwe roman in Liter 1 niet bedriegt, heeft Nouwen duidelijk een opwaartse lijn gevonden. Het verhaal, getiteld Longwy, gaat over een journalist die kortgeleden voor het klooster heeft gekozen. Het laat zich raden dat de roman het waarom achter deze in de huidige tijd wonderlijke keuze zal behandelen. Wanneer de journalist naar de beweegredenen voor zijn keuze gevraagd wordt, volgt er eerst een ontwijkend antwoord: ‘Ik heb geprobeerd een antwoord voor te bereiden. Daar ben ik niet ver mee gevorderd. Veel dingen zijn niet te begrijpen door iemand die geen vergelijkbare ervaringen heeft gehad. 's Nachts verdwaald onder de top van de vulkaan liggen, ziek van de zwaveldampen en de wanhoop, is iets anders dan te horen van iemand die 's nachts onder de top van de vulkaan ligt, ziek van de zwaveldampen en de wanhoop.’

Nouwen blijft een schrijver om in de gaten te houden, al lukt het hem nog niet om door te breken naar een groter publiek. Mijn gevoel zegt me dat het omarmen door de christelijke critici hem wel een bepaald lezerspubliek heeft verschaft, maar dat daardoor tegelijk de grenzen zijn aangegeven waar voorbij weinig mensen interesse zullen hebben voor zijn werk. Dit geeft direct aan wat de kritiek zou kunnen zijn op wat

[p. 63]

Van de Haar concludeert bij Ottens werk. Als zij constateert dat het culturele christendom nog lang niet dood is, kan zij daar gelijk in hebben, zeker als zij dat schrijft in Liter. Maar misschien is het buiten dit tijdschrift misschien wel niet meer zo'n harde waarheid en zijn er buiten de christelijke cultuurcritici weinig mensen te vinden die iets merken van een bloeiende christelijke literatuur en cultuur. Het instandhouden van tijdschriften als Liter zal een dergelijke zuilvorming alleen maar in de hand werken. En dan blijft de opmerking dat de cultuur nog niet dood is waar, maar dan valt eveneens te betwijfelen wat de waarde van die waarheid is.

Deze constatering, maar dan op een vergelijkbaar vlak in andere woorden, doet Wilbert Smulders in Liter 1 wanneer hij het laatste themanummer van Bloknoot over de geschiedenis van christelijke literaire tijdschriften, geheel verzorgd door Dirk Zwart, bespreekt. Hij vraagt zich af in hoeverre het religieuze aspect de drijfveer is om dergelijke christelijke tijdschriften vol te schrijven en of dit verschijnsel niet veeleer een vorm van maatschappelijke zelfprotectie is, die aan moet geven dat ‘de eigen cultuur’ niet dood is. Hij stelt deze vraag aan het eind van zijn recensie rechtstreeks aan de redactie van Liter. In het ‘Redactioneel’ wordt beloofd dat Zwart mettertijd in zal gaan op deze vraag. Maar nu alweer het derde nummer van Liter is uitgekomen, is dat helaas nog niet gebeurd. Toch lijkt de vraag mij volkomen legitiem en eveneens redelijk fundamenteel. Het antwoord kon wel eens een leuke discussie opleveren tussen Zwart en Smulders.

Het eerste nummer heeft dus voldoende in zich om het beste te hopen voor de toekomst van Liter. Het verschijnen van de nummers 2 en 3 heeft echter alweer iets van deze hoop teniet gedaan. Was nummer 1 nog evenwichtig, nummer 2 slaat door naar teveel aandacht voor het biografische element en verliest daardoor aan veelzijdigheid. Het derde nummer bestaat uit dagboeknotities van vrijdag 15 mei, van 33 auteurs die iets met Liter, Woordwerk of Bloknoot te maken hebben (gehad). Misschien had deze aflevering beter kunnen verschijnen na een helder antwoord van Zwart op de vragen van Smulders. Het komt nu over als een aflevering met een hoog ‘ons-kent-ons-gehalte’ en dat voegt naar mijn mening weinig toe aan het streven naar een gesprek met de huidige literaire cultuur, zoals de redactie dat verwoordt in het ‘Redactioneel’ van het eerste nummer.

Peter van Dijk