Vooys. Jaargang 16

Dit Is Echt Gebeurd

Lees De zwarte met het witte hart van Arthur Japin; zonder twijfel het meest opzienbarende romandebuut van 1997. Lees het schokkende verhaal van twee Afrikaanse prinsjes, Kwame en Kwasi, die cadeau worden gedaan aan koning Willem I en in Nederland opgroeien. Lees hoe zij als onderpand dienen voor de illegale slavenhandel die Nederland in de negentiende eeuw drijft. Lees over de slavenkelders aan de Afrikaanse kust, van waaruit de slaven naar Suriname werden verscheept. Van die dingen die ìk in ieder geval nooit bij geschiedenis geleerd heb, maar die iedere Nederlander zou moeten weten.

De zwarte met het witte hart was een succes bij de recensenten en het grote publiek: het werd lovend ontvangen en goed verkocht. Literatuurcritici prezen lapins stijl en de manier waarop hij de historische feiten tot leven brengt. Reden genoeg om het boek te nomineren voor de Librisliteratuurprijs, zou je denken. De jury besliste echter anders: voorzitter Henk van Os vond dat lapins roman ‘te historisch’ was en daarom niet in aanmerking kon komen voor de literaire prijs. Ja, Japins boek is gebaseerd op historische feiten, en ik zou er voorstander van zijn als het verplicht werd behandeld in de geschiedenisles, maar het is onmiskenbaar een roman. Dat staat niet voor niets met grote letters op het omslag.

Misschien had ik dit stuk anders moeten beginnen. Had ik moeten zeggen: lees in dit boek hoe de hoofdpersoon leert te overleven door zich aan te passen aan de heersende normen. Lees hoe zijn neef met zichzelf strijdt, geen concessies wil doen en daaraan ten onder gaat. Lees welke offers het migrantenleven vraagt, en hoe moeilijk het is om grofheid, verachting en tegenwerking met fijngevoeligheid en intelligentie te weerstaan. Dan had iedereen begrepen dat dit een literair verhaal is, en geen historische verhandeling. In het nawoord stelt Japin: ‘De zwarte met het witte hart is een roman, maar de hoofdpersonen hebben echt bestaan. Hun levens heb ik gereconstrueerd aan de hand van de feiten, zoals ik die heb aangetroffen in officiële en privé-documenten’. Japin kiest consequent voor een particulier, en per definitie subjectief perspectief en daarom is zijn boek een roman. Als je het mij vraagt heeft de jury de plank dus flink misgeslagen.

Erger is dat zo'n jury met dit soort uitspraken over wat wel en geen literatuur is, een domein betreedt waar ze zich volgens mij verre van moet houden. De uitreiking van literaire prijzen blijkt niettemin regelmatig een verwoede genrestrijd aan te wakkeren. Frits van Oostrom won in 1996 met Maerlants wereld de AKO-literatuurprijs. Van Oostrom zult u in de boekhandel niet aantreffen in de kast met romans, maar bij de afdeling Middelnederlandse letterkunde. Zijn prachtige boek is dan ook een historische studie. De jury verdedigde haar keuze met het argument dat het boek weliswaar geen fictie is, maar dat het prachtig geschreven is en daarom de prijs verdiende. Andersom komt het ook voor dat boeken te literair gevonden worden: Tim Krabbé's roman werd genomineerd voor de Gouden Strop, de prijs voor het Spannende Boek, en won, wat woedende reacties opriep omdat zijn boek geen echte thriller, maar

[p. 51]

een roman zou zijn. ‘Alsof romans niet spannend kunnen zijn’, was de reactie van Krabbé.

De wegen van jury's zijn ondoorgrondelijk. Nu eens laten ze fictie boven feit gaan, dan weer lijkt het of het onderscheid daartussen er niet meer toe doet. Natuurlijk, een jury moet oordelen vellen, en om te kunnen beoordelen heb je normen nodig waarmee je de kwaliteit van een werk kunt meten. Maar betekent dat dat een jury zich mag opstellen met een afwijkende opvatting van literatuur, of heeft ze zich te voegen naar de criteria die daarvoor grosso modo worden gehanteerd? Naar mijn mening kan het antwoord niet anders luiden dan: de jury van een literaire prijs heeft zich te voegen. Als Japins werk dus bij boekhandel, bibliotheek en ECI te vinden is op de afdeling Nederlandse literatuur, mag een jury het niet uitsluiten van deelname omdat het ‘te historisch’ is. Hadden ze maar gewoon moeten zeggen dat ze het een slecht boek vonden, dan had je mij nergens over gehoord.

De tijd dat een kleine culturele elite kan uitmaken wat literatuur is en wat niet, is definitief voorbij, zoals Frans Ruiter en Wilbert Smulders overtuigend hebben betoogd in Literatuur en moderniteit. Dat heeft zich inmiddels ook weerspiegeld in het bij uitstek elitaire domein van de literaire prijzen. Sinds enige jaren kunnen ook de lezers zich uitspreken over het beste boek. Kinderen worden uitgenodigd om deel te nemen aan de Kinderjury, en de volwassenen mogen hun stem uitbrengen voor een boek dat volgens hen in aanmerking komt voor de Trouw Publieksprijs. De democratisering van het literaire veld is daarmee een aanzienlijke stap verder geholpen. Erica van Boven signaleerde onlangs nog in Surplus dat over de afgelopen honderd jaar bekeken, het oordeel van de lezer steeds meer serieus genomen wordt. De literatuurcritici in dagen weekbladen lijken zich minder te distantiëren van het gepeupel dan voorheen. Boeken die een groot lezerspubliek trekken worden niet per definitie afgekraakt. De damesromans, door velen gelezen en door weinigen herinnerd, hebben die nog een hedendaags equivalent? ‘Sellers’ als Noordervliet, Enquist, Dorrestein en Palmen krijgen serieuze aandacht en worden in het algemeen welwillend tot positief besproken. Of dat blijvende gevolgen heeft, met andere woorden of dat zich ook zal weerspiegelen in toekomstige literatuurgeschiedenissen, blijft nog even de vraag, maar we zijn op de goede weg. De volgende stap moet dan ook zijn dat jury's van literaire prijzen zich realiseren dat zij niet de wet stellen, maar haar uitvoeren.

In het geval van de uitsluiting van De zwarte met het witte hart speelde ook nog iets anders. De jury was daar duidelijk bezig met een achterhoedegevecht. De realiteit rukt nu eenmaal steeds verder op in de literatuur, net zoals ‘reality-tv’ zich definitief genesteld lijkt te hebben op de televisie. ‘Echt gebeurd’ is een aanprijzing geworden, en het onderscheid tussen feit en fictie lijkt steeds verder te vervagen. Of dat nu in de vorm van historische romans is (Wisselkind van Basha Faber, Heren van de thee van Heila Haasse, et cetera) of in de vorm van sterk op de autobiografie van de auteur berustende ‘romans’ - met als voorlopig hoogtepunt (of dieptepunt, zo u wilt) I.M. van Connie Palmen. Er zijn legio voorbeelden van die dit-is-echtgebeurd-trend in de literatuur. De alom geroemde kantoorsoap van J.J. Voskuil (goed voor de Librisprijs van 1998) bijvoorbeeld, de kindermoordenaars in Een hart van steen van Dorrestein, en het laatste boek van Zwagerman, waarin een doorzichtig laagje fictie over het radioprogramma ‘Ophef en Vertier’ gesmeerd is. Daar valt niet tegenop te jureren en dat moet men ook vooral niet proberen.

Met een oordeel over de toegestane hoeveelheid feiten in fictie begeeft een jury zich op glad ijs. Het enige wat van belang is, is hoe de historische feiten worden ingezet. Leveren ze een goed verhaal op? ‘Te historisch’ is als oordeel dan ook weinigzeggend. Heeft Japin een mooi boek geschreven? Dat heeft hij. Lees je De zwarte met het witte hart geboeid uit, is de stijl verzorgd, zijn de personages meer dan karikaturale typetjes? Jazeker. Beantwoord nu dezelfde vragen voor I.M.. Zou Palmens dagboek van haar relatie met Ischa niet genomineerd worden voor de volgende Librisprijs omdat het te historisch, te weinig fictief is? Dat zal bekend zijn als u dit leest. Ik betwijfel het.

Agnes Andeweg