Vooys. Jaargang 16

[p. 25]

column
De zonden van de lezer (6): Gierigheid
Jan Vorstenbosch

Zelf behoor ik tot het slag mensen dat maar moeilijk de portemonnee trekt voor een roman, ook al is ie vuistdik. Mijn mond viel dan ook open van verbazing, toen mijn zoontje van elf onlangs liet weten dat hij maar even tweehonderd gulden uit zijn spaarpot wilde halen om de boeken van ene mevrouw Beckman aan te schaffen. Ik wist al wel dat hij een vurig lezertje was, maar dat het zo diep zat... Ik heb nog wat gemompeld over ‘Weet je het wel zeker...’, maar al gauw voelde ik me ook wel een beetje ontmaskerd als gierigaard. Er maakte zich zelfs iets van vaderlijke trots van mij meester omdat datgene wat ik zelf blijkbaar niet kan opbrengen - dat de waarde die ik aan boeken hecht, zich ook uit in de prijs die ik bereid ben om ervoor te betalen - zich dan toch maar mooi in mijn zoon manifesteerde. Het zijn de kleine geneugten van het vaderschap.

Gierigheid is de ondeugd die niet indirect - zoals vrijwel alle andere ondeugden (vraatzucht, jaloezie) - maar direct onze houding tegenover het materiële en in het bijzonder het monetaire betreft. Het ligt dan ook voor de hand om de overpeinzing over deze zonde en het lezen te beginnen met een anekdote over bekrompenheid in het financiële. De gierigaard zit op zijn geld, geeft het moeizaam uit, en al helemaal niet aan anderen. De gedachte dringt zich op dat de lezer, in die merkwaardig abstracte gedaante die wij nodig hebben om iets algemeens te zeggen over zijn of haar zonden, niet wezenlijk gierig kan zijn omdat hij er, gegeven zijn passie, heel wat voor over moet hebben om de verhalen en verzinsels van schrijvers te bemachtigen. De proef op deze som kunnen wij echter niet nemen, omdat de praktijk van het lenen een handige manier is om dit verlangen te bevredigen zonder er veel armer van te worden. Geestelijk rijk zonder dat het iets kost, wat is er mooier?

Hoeveel van de vier procent economische groei van de laatste jaren gaat eigenlijk in de aankoop van romans zitten? In poëzie, heb ik begrepen, gaat maar bitter weinig om en daarom wil ik hier met enige trots melden dat ikzelf toch gauw anderhalve meter gedichten bezit. Dat betekent ook dat mijn gierigheid, zoals van vrijwel iedereen in deze tijd, een gekwalificeerde gierigheid is: ik geef mijn geld niet uit aan x maar wel aan y. In het geval van boeken richt ik me op wetenschappelijke edities van filosofische teksten, die bewezen hebben de tand des tijds te kunnen doorstaan en, in bescheidener mate, op poëzie. De literaire romans in mijn boekenverzameling zijn daarentegen bijna allemaal gekregen, in de uitverkoop gekocht of in een uitgave die zo goedkoop was dat ik een dief van mijn eigen portemonnee zou zijn, als...

Bij nader inzien lijken mijn voorkeuren vooral te zijn ingegeven door de behoefte om geld alleen uit te geven aan boeken van blijvende waarde, boeken die tegen herlezing bestand zijn, die zich niet gemakkelijk prijsgeven, wat een mooie uitdrukking is in dit verband. De meeste romans lees ik in een ruk uit, sla ze ergens op in de grijze hersenmassa die ik de mijne mag noemen, en breng de fysieke vorm ervan terug naar waar ze horen. Het is, vermoed ik, het verhalende in romans dat me ertoe brengt om het na een keer voor gelezen en gezien te houden. Per slot van rekening leef je je eigen leven ook maar één keer, dus waarom zou je een verhaal over het leven van een romanpersoon vijf keer moeten meemaken. Toegegeven, het leven van romanpersonen is meestal boeiender (maar niet altijd) maar daar staat tegenover dat het leven kort is en de kunst lang, rijk en veelzijdig, zodat er ook compromissen gesloten moeten worden. Het is een theorie van niks, ik weet het, maar het empirische gegeven dat er maar heel weinig echte herlezers van romans zijn, blijft mijns inziens wel overeind.

Genoeg over deze vorm van de gierigheid die eigenlijk geen gierigheid is, maar selectiviteit. Het thema drukt ons daarmee weer eens op de neus van het feit dat de relaties tussen de ondeugden en de lezer ‘an sich’ maar geen vaste (intrinsieke) vorm willen aannemen, reden waarom ik van tijd tot tijd maar schrijver dezes als lezer opvoer in de hoop dat althans een deel van mijn eigenaardigheden voor de lezer herkenbaar zijn. Wie ben ik immers om te denken dat ik uniek ben?

Een van de oorzaken van dit doorzeurende probleem is dat de lezer eigenlijk een non-person is, die

[p. 26]

zichzelf bewust wil verliezen in de wereld die het boek schept. De lezer loopt daarmee aan de leiband van de schrijver en diens ondeugden zijn zijn ondeugden. De zonde van de gierigheid moeten we daarom misschien niet primair bij de lezer zoeken, maar vooral, in plaatsvervangende zin, als een afgeleide van de zonde van de schrijver. Een mooi voorbeeld daarvan is het verschil tussen de stijl van twee veelgelezen Nederlandse schrijvers die zich in het laatste decennium hebben opgewerkt, al was het alleen maar door de omvang van hun oeuvre, tot belangrijke exponenten van een nieuwe autobiografisch getinte literatuur. De betekenis van geld in beide oeuvres verdient overigens een doctoraalscriptie, maar daar zal ik het nu niet over hebben.

A.F.Th. van der Heijden is bepaald niet gierig met woorden. Alleen voor het vrouwelijk geslachtsdeel heeft hij al meer termen beschikbaar dan mijn Bargoens woordenboek voor het desbetreffende orgaan vermeldt. Van der Heijden schrijft een buitengewoon rijke taal. Hij overdondert de lezer met zijn stijl en wil - naar eigen zeggen - in zijn werk het leven in de breedte realiseren dat het werkelijke leven niet toestaat. En wie het breed heeft, qua taalvermogen, kan het breed laten hangen. De lezer wordt meegesleurd in een stortvloed - volgens sommigen modderstroom - van woorden en beelden. Het Rijke Roomse Leven dat uit de werkelijkheid verdwenen is, heeft in de persoon van de Brabander Van der Heijden een waardige literaire opvolger gekregen, qua thema en qua stijl.

J.J. Voskuil, die andere veelschrijver uit de recente literatuur, is in veel opzichten de tegenpool van Van der Heijden en het feit dat hij een gereformeerde achtergrond heeft, zal daar niet vreemd aan zijn. Zijn opvattingen over katholieken komen nadrukkelijk in het boek tot uiting. In tegenstelling tot Van der Heijden gebruikt Voskuil hoogst sporadisch het woord vagina. Zijn totale oeuvre, dat op termijn dicht in de buurt zal komen van de grootste roman die ooit in de literatuur is geschreven - dat was naar ik me meen te herinneren Les Rougons-Macquart van Zola - kan het af met een opmerkelijk kleine woordenschat. Voskuils zuinigheid met woorden laat, in overdrachtelijke zin, misschien ook iets zien van wat de echte gierigaards drijft, namelijk het verlangen naar overzichtelijkheid en naar beheersing. De stijl van Voskuil voegt zich naar de inhoud en strekking van zijn literaire wereld. Die wereld is een overtuigende demonstratie van hoe fascinerend het is wanneer een menselijke ziel zichzelf blootlegt, een ziel die (in dit geval) verlangt naar overzichtelijkheid, naar transparantie, naar helderheid in menselijke relaties, maar daar niet toe in staat is. Het lezen van Voskuil, zo hoorde ik laatst, is je reinste therapie: je wordt er zo rustig van. De dialectiek van de literatuur krijgt hier wel een heel dramatische vorm. Voskuil, die - zo krijg je de indruk - het leven op het Bureau alleen maar uit heeft kunnen houden door het onophoudelijk te beschrijven en te overdenken, door het in de beschrijving te herhalen, van lagen te voorzien en op die manier te bezweren, en die daarmee ons begrip van de complexiteit van menselijke relaties een nieuwe dimensie heeft gegeven, krijgt nu zelf een therapeutische functie toegedicht. Ikzelf geef er de voorkeur aan om van een morele functie te spreken.

Kunnen we de ondeugd van de gierigheid van de lezer nu in verband brengen met de manier waarop de lezer die deze twee oeuvres leest, gebonden en geboeid wordt door de rijkdom respectievelijk karigheid van de stijl en woordkeus die beide schrijvers gebruiken? Die gierigheid zou dan bestaan in de behoefte om de werkelijkheid in de beschrijving te beheersen, te reduceren tot een netwerk van psychologische machten en krachten dat niks aan de verbeelding overlaat, maar de structuur ervan tot op het bot blootlegt, kortom met het realistische genre en een dito schrijfstijl. De werkelijkheid wordt hier in de vorm van harde munten opgepot. De gulheid van de lezer zou dan bestaan in het verlangen om zijn beeld van de werkelijkheid al dan niet doelbewust te verrijken en te verbreden met ficties, vergelijkingen, verbeeldingen en alles wat de literatuur in de menselijke verbeeldingskracht aan het werk zet, kortom met een romantische vorm van literatuur.

Er zit wat in, maar ik geloof er niks van, al was het alleen maar omdat ikzelf door beide oeuvres geboeid ben geraakt. De echte gierigheid van de lezer zit hem volgens mij niet in de manier waarop hij zich al dan niet door de inhoud van het werk laat aanspreken, maar in zijn onwil of onvermogen om open te staan voor wat de uitgangspunten en postulaten van het werk zelf zijn. De gierige lezer is niet in staat om - wat de filosofen noemen - het ‘principle of charity’ na te leven, het principe om welwillend te staan tegenover de betekenissen van de uitspraken van iemand en hem of haar niet wantrouwend, maar vertrouwend tegemoet te treden. Dit principe bepaalt een grondhouding van communicatie zonder welke elke bodem onder menselijke verstandhouding wegvalt. Overigens is het interessante van de literaire relatie tussen schrijver en lezer dat het daar, in die artistieke ruimte, voor

[p. 27]

die vertrouwensband absoluut van ondergeschikt belang is of het waar is wat de schrijver schrijft of dat hij meent wat hij schrijft. De vraag wordt dus waar het ‘principle of charity’ dan betrekking op heeft, maar dat is een échte vraag en behoort niet tot het soort pseudo-vragen waar columns van leven.

Hoe dan ook, dit principe leidt me wel tot de conclusie dat de echte lezer en de echte gierigheid niet goed samengaan. De ware lezer schort immers inderdaad, bij het lezen van elk literair werk, zijn (voor)oordelen op, om het oor te luister te leggen bij de schrijver en diens (voor-)oordelen. Natuurlijk leidt dit niet altijd tot een gelukkige relatie. Zeker niet altijd meteen. Bij veel romans moet je vooral de eerste vijftig pagina's welwillend lezen, bij Ulysses van James Joyce zelfs de eerste 150 pagina's. Maar bij echte literatuur word je na die eerste tientallen pagina's stug doorlezen, beloond. Soms lijkt het erop, net als bij sommige vriendschappen, dat die aanvankelijke frictie een voorwaarde is voor een interessante relatie. Ik wil maar zeggen: gulheid loont. Juist het gierige boontje dat zijn hand op de knip van de portefeuille van zijn verbeelding houdt en bang is dat er iets verloren zal gaan van de werkelijkheid zoals hij die kent, komt in de literatuur vaak om zijn loontje.