Vooys. Jaargang 16

Rudolf Dekker, lachen in de Gouden Eeuw; een geschiedenis van de Nederlandse humor. Amsterdam (Wereldbibliotheek) 1997 f 34,50.

[p. 61]

Grappen van een bohémien

Juffrouw Catharina Dompiz zit met de gedichten van P.C. Hooft op schoot te huilen. Gevraagd waarom ze huilt, zegt ze: ‘Omdat hij een vers op mij heeft gemaakt’. De vragensteller oppert dat dat toch geen schande is. ‘Maar’, zegt de juffrouw, ‘de vent is nu zo lang dood, zo kan elk bijna rekenen hoe oud dat ik ben’. Grappen als deze komt de lezer volop tegen in het nieuwste boek van Rudolf Dekker, Lachen in de Gouden Eeuw; een geschiedenis van de Nederlandse humor. Dekker bespreekt daarin een moppenverzameling van niet minder dan 2440 grappen, aangelegd door advocaat, dichter en levensgenieter Aernout van Overbeke (1632-1674). De moppenverzameling kreeg de titel Anecdota sive historiae jocosae toen deze in het bezit kwam van de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag, de plaats waar Dekker de moppen ook heeft ontdekt.

Lachen in de Gouden Eeuw begint met een algemene schets van de vrolijkheid in Nederland. Door diverse schrijvers, waaronder Erasmus, werden de Nederlanders in de zestiende en zeventiende eeuw als vrolijk bestempeld. In latere eeuwen werden ze echter afgeschilderd als droog en humorloos. Om de verandering in het beeld van de Nederlander, die eind zeventiende eeuw plaatsgevonden moet hebben, te verklaren, heeft Dekker theologische geschriften, didactisch-moralistische literatuur en etiquetteboeken onderzocht.

Vooral de theologische geschriften laten zien dat de humor in de zeventiende eeuw aan banden werd gelegd: hervormden, remonstranten en katholieken vonden dat men zeker niet teveel mocht lachen. Spotten werd door hen afgewezen en (komisch) toneel absoluut verboden. Entertainers werden door hen gezien als ‘oneerlijk’, wat in de zeventiende eeuw een erg negatieve kwalificatie was omdat eer en het behouden van die eer erg belangrijk waren. Wie in de zeventiende eeuw zijn eer verloor, belandde onderaan de maatschappelijke ladder en kwam op gelijke voet te staan met misdadigers.

De moralistische literatuur en etiquetteboeken stonden minder strenge normen voor. Volgens veel moralisten was lachen toegestaan voor de ongetrouwde jeugd, maar mocht men zich niet aan scherts te buiten gaan. Etiquetteboeken hadden als speerpunten matigheid en eerlijkheid. Onmatig lachen was ongepast; spotten met (eigen) gebreken, andere mensen imiteren en platte taal gebruiken was oneerlijk.

De verscherping ten aanzien van de humor die Dekker in de verschillende geschreven bronnen tegen kwam, zet hij af tegen de humor in het dagelijkse leven van de zeventiende eeuw. Die humor heeft hij gevonden in dagboeken van zeventiende-eeuwers die lachwekkende voorvallen beschrijven. De dagelijkse humor voldeed bepaald niet aan de voorgeschreven etiquette: zo ging een Amsterdamse wijnhandelaar tegen de regels in, door te lachen om een ‘voddige bedelares’, en had zelfs prins Willem III veel plezier toen Constantijn Huygens jr. zijn hoofd stootte. Ook in kunstenaarskringen werd weinig rekening gehouden met de etiquette van de humor: schilders als Jan Steen gebruikten afbeeldingen van bedelaars en mismaakten in hun werk, of schilderden zichzelf in de rol van nar. Ook kwam er in de loop van de zeventiende eeuw steeds meer komische literatuur op de markt en met name het kluchtboek kwam tot grote bloei.

Dat kluchtboek was eerst een samenraapsel van komische genres (puntdichten, anekdoten, raadsels), later veranderde het in een verzameling bondig geschreven, komische verhaaltjes, die veel leken op de moderne mop. De moppenverzameling van Aernout van Overbeke lijkt het meest op dit latere soort kluchtboek.

Wat Dekker aanstipt als bewijs voor het offensief tegen de humor, is het verdwijnen van de komische literatuur en schilderkunst uit - in elk geval - de bovenlaag van de Nederlandse bevolking. Eind achttiende eeuw las die bovenlaag geen kluchtboeken meer en ook de komische schilderkunst werd weggedrukt door het achttiendeeeuws classicisme.

Na de algemene beschrijving van de (ontwikkeling van) humor in de zeventiende eeuw, stelt Dekker Aernout van Overbeke voor. Van Overbeke was een kleurrijk persoon: hij werkte als advocaat en VOC-ambtenaar, stond bekend als dichter, maar had ook een reputatie als feestvierder. Zijn literaire werk bestond uit drempeldichten, komische gedichten en een psalmvertaling. Van Overbeke bleef ongetrouwd en maakte deel uit van een zeventiende-eeuwse ‘bohémien-cultuur’. Dekker schetst die subcultuur uitgebreid: de ‘bohémiens’ waren schrijvers en schilders die er een anti-burgerlijk leven op nahielden, en een lossere (seksuele) moraal.

[p. 62]

Ook excentrieke figuren uit de bovenlaag van de bevolking behoorden tot die subcultuur.

Een deel van de 2440 moppen en anekdoten die Van Overbeke verzamelde, heeft zijn directe (bohémien)omgeving als achtergrond. In die grappen komt Van Overbeke vaak zelf naar voren als de grappenmaker. Andere grappen uit de Anecdota zijn afkomstig uit literaire bronnen zoals oudere literatuur, sprookjes en kluchtboeken. De meeste moppen in de Anecdota zijn gebaseerd op woordspelingen, literaire verwijzingen en omkeringen. Bij die omkeringen spelen de tegenstellingen eerlijk-oneerlijk en reinonrein de grootste rol. De eerste tegenstelling is bijvoorbeeld terug te zien in moppen over overspel, de tweede komt naar voren in een groot aantal moppen waarin de stoelgang, uitwerpselen en het ‘gemak’ (toilet) de hoofdrol spelen. Deze scatologische grappen zijn vooral gesitueerd binnen Van Overbekes eigen omgeving. Blijkbaar stond de poep-en-pieshumor bij Van Overbeke en zijn kennissen hoog in het vaandel. Een mop die dat illustreert is de volgende: de dichter Jacob Westerbaen nodigt de drukker van zijn boekje Kostverloren uit. Als deze zich lang uit de kamer verwijdert, roept Westerbaen: ‘Waar ben je, wat doe je?’ Het antwoord is: ‘Ik zit hier en druk verloren kost, meneer’.

Dat in deze mop een dichter de hoofdrol speelt, is niet uitzonderlijk: in de autobiografische moppen van de Anecdota spelen schrijvers vaak de hoofdrol, net als ambtenaren en juristen. Zoons van de vrienden van Van Overbekes vader (Baerlaeus, Huygens, Hooft) zijn ook vaak te zien in die grappen.

De grappen in de Anecdota die zich niet in de directe omgeving van Van Overbeke afspelen hebben onderwerpen van heel verschillende aard. Zo zijn er moppen over de rechtspleging, man en vrouw, ouders en kinderen, ziekte en gezondheid, andere (buitenlandse) bevolkingsgroepen en gewoonten, en over het geloof. Deze onderwerpen bespreekt Dekker uitgebreid, in een aantal thematische paragrafen. In die paragrafen krijgt de lezer aan de hand van de grappen achtergrondinformatie over allerlei zaken in de zeventiende eeuw. Een voorbeeld van die werkwijze is Dekkers behandeling van deze mop, uit de categorie rechtspleging: Een jonge boef wordt door de beul gegeseld. Na de geseling wrijft de beul als bijkomende straf zout in zijn wonden. De boef, die dat niet weet, roept daarop: ‘Ach meester, niet meer van die zalf’. Dekkers uitleg bij deze grap is, dat het zout in de wonden strooien in de zeventiende eeuw een gebruik was, dat nu alleen nog voortleeft in het spreekwoord ‘zout in de wonde smeren’. Dat dit gebruik bestond, was in de strafrechtsgeschiedenis nog nooit ontdekt: de Anecdota leveren het enige bewijs ervan.

Een voorbeeld van een grap uit de categorie man-vrouw is: Fop, ‘pas 20 jaren’, trouwt met Marij, ‘die er 60 heeft’. Als hem wordt gevraagd, waarom hij dat doet, zegt hij: ‘Wij zijn, mijnheer, allebei liefhebbers van de muziek ende ik heb wel 1000 maal gehoord dat nieuwe snaren op een oude luit best klonken’. Aan de hand van deze mop vertelt Dekker iets over de zeventiendeeeuwse huwelijksmoraal: ‘ongelijk’ trouwen, met een partner die anders was in sociale achtergrond, rijkdom of leeftijd, werd in de zeventiende eeuw afgekeurd. En net als om andere dingen die eigenlijk verboden terrein waren werd erom gelachen.

Door deze behandeling van de Anecdota, waarbij Dekker moppen en uitleg verweeft, zijn vooral de thematische stukken van zijn boek zeer de moeite waard om te lezen. Hetzelfde geldt wat mij betreft voor de gedeelten over de autobiografische grappen en het leven van de bohémien Van Overbeke. Het algemene deel van Dekkers boek, dat verder afstaat van de Anecdota zelf, vind ik iets minder geslaagd. Dekker belooft daarin namelijk, een verklaring te zoeken voor het verdwijnen van de Nederlandse vrolijkheid. Die verklaring krijgt de lezer echter nergens. Dekker bewijst weliswaar met theologische en moralistische geschriften dat eind zeventiende eeuw de grenzen van de humor aangescherpt werden, maar waarom dat gebeurde, laat hij in het midden. Ook geeft Dekker nauwelijks aan hoe de omslag in de Nederlandse houding ten aanzien van humor precies in zijn werk is gegaan. De enige informatie die de lezer krijgt over de periode na het humor-offensief in de zeventiende eeuw, bestaat uit enkele losse opmerkingen (‘kluchtboeken werden eind achttiende eeuw niet meer gelezen door de elite’; ‘het gestadige offensief van predikanten had op den duur succes’).

Hier heb ik vooral moeite mee omdat Dekker zijn boek een ‘geschiedenis’ noemt. In mijn ogen is Lachen in de Gouden Eeuw een vlot geschreven, informatieve publicatie over de humor in de zeventiende eeuw, maar géén geschiedenisboek dat de ontwikkeling van de Nederlandse humor voor en na die zeventiende eeuw in kaart brengt en verklaart.

Een laatste opmerking heb ik over de ‘Nederlandse humor’ zelf. Dat in de huidige literatuur nog steeds het beeld heerst van de ernstige zeventiende-eeuwse Nederlander, zoals Dekker beweert, lijkt me enigszins achterhaald. In de studie Leugens en vermaak; Boccaccio's novellen in de kluchtcultuur van de Nederlandse renaissance heeft René van Stipriaan overtuigend verdedigd, dat zelfs hooggeplaatste zeventiende-eeuwers zich zeer goed thuisvoelden in de kluchtcultuur van hun tijd.

Uiteindelijk is mijn oordeel over Lachen in de Gouden Eeuw echter positief: het is een interessant en goed leesbaar boek dat het beeld van de komische cultuur in de zeventiende eeuw zeker aanvult. De grote hoeveelheid grappen die Dekker de lezer voorschotelt, maken zijn werk tot een sappig geheel. Wat mij verbaasde, is de tijdloosheid van sommige moppen: blijkbaar verschilt onze humor soms niet zoveel van die van een zeventiende-eeuwse bohémien.

Miriam Wijnen