Vooys. Jaargang 16

[p. 57]

recensies

André Klukhuhn en Toef Jaeger, (red.), Denkende schrijvers - over filosofie en literatuur. Utrecht (Bijleveld) 1997, f 29,90.

De minnares van alle schrijvers

‘Om de titel van deze bundel heb ik eigenlijk een beetje moeten lachen. Geef toe, het klinkt wat pompeus: “Denkende schrijvers”.’ Dit zegt Nelleke Noordervliet in haar bijdrage aan de bundel Denkende schrijvers - over filosofie en literatuur, het boek dat verscheen naar aanleiding van het Utrechtse Studium Generale 1995-1996, waarbij de relatie tussen denken en schrijven centraal stond. Ook ik had bedenkingen bij de titel, maar om een andere reden. De titel ‘Denkende schrijvers’ lijkt te suggereren dat het vrij uniek is dat schrijvers denken. Hoewel die titel me in eerste instantie dus niet gelukkig gekozen leek, blijkt uit de inleiding van André Klukhuhn dat men de bundel niet zonder reden zo heeft genoemd. Het beeld van de ‘denkende schrijver’ is ontleend aan Robert Musil, een auteur die zich veelvuldig bezighield met de scheidslijn tussen wetenschap en kunst, tussen filosofie en literatuur. Musil maakte een onderscheid tussen het ‘ratoïde gebied’, de wetenschap, en het ‘niet-ratoïde gebied’, de kunst. Hij meende dat een auteur hierbij de rol van intermediair op zich zou moeten nemen of, in Musils woorden, zou moeten ‘dansen boven de afgrond op het koord dat beide gebieden verbindt’. En dat is dan ook precies wat men met deze bundel heeft nagestreefd.

Het boek bevat, naast die van Nelleke Noordervliet, ook bijdragen van Dirk van Weelden, Sybren Polet, Gerrit Krol, Kees 't Hart, Geerten Meijsing en bovendien twee interviews met M. Februari en A.F.Th. van der Heijden. De auteurs hebben ieder hun eigen invulling gegeven aan het thema ‘filosofie en literatuur’, en dat heeft een heel gevarieerde bundel opgeleverd. Persoonlijke ontboezemingen worden afgewisseld met concrete uitspraken over de relatie tussen denken en schrijven en tussen filosofie en literatuur. Hoewel op verschillende wijze uitgewerkt, komen veel ideeën van de schrijvers met elkaar overeen. Met hun boeken willen ze iets bij de lezer veranderen, hij of zij moet er door ‘aangeraakt’ worden. Het gaat daarbij niet zozeer om ontroering, als wel om een verandering in zienswijze van de lezer. Dat is wat Dirk van Weelden verstaat onder het begrip ‘het onliteraire effect’ van literatuur. Literatuur is in staat meerdere antwoorden te geven op de vraag ‘hoe te leven’; zij confronteert de lezer met verschillende visies en mogelijkheden, waarbij het er niet om gaat uitspraken te doen over welke mogelijkheid de beste is, maar om te laten zien dat er meerdere mogelijkheden zijn. ‘In kunst en literatuur is vaak geen sprake van ja of nee, maar van ja en nee’, aldus Sybren Polet. Daarin ligt ook het verband met de filosofie: net als literatuur biedt zij verscheidene alternatieven om de wereld te beschouwen en te begrijpen. De filosofie blijkt dan ook voor veel schrijvers een belangrijke inspiratiebron.

De rol die filosofie tijdens het schrijven speelt, is volgens het merendeel van de schrijvers echter vrij gering. Schrijven gebeurt vooral associatief en vanzelfsprekend; pas later wordt er bewust over nagedacht. De filosofische component ligt daarom vooral vervat in de levensvisie die uit het werk spreekt; zij is op de achtergrond, tussen de regels door, aanwezig. Filosofie mag nooit de dominerende rol spelen in een literair werk. ‘De gedachte moet geen mens voortbrengen maar een mens moet een gedachte voortbrengen’, vindt Nelleke Noordervliet, en ook M. Februari en Kees 't Hart zijn van mening dat filosofische overwegingen in de literatuur onzichtbaar moeten zijn. En filosofie is zeker niet heilig, sterker nog, 't Hart wantrouwt alle boeken waarin kennis en weten serieus genomen worden. ‘Wat zou ik graag een boek schrijven waarin iedere zin een leugen was, zonder dat dit direct opviel, wat zou ik daar de filosofie goed bij kunnen gebruiken, ik zou haar schaamteloos uit haar verband rukken, onjuist citeren en maltraiteren.’ Je vraagt je af waarom hij dat dan niet gewoon doet.

Naast de persoonlijk getinte opstellen (zo vertelt Van der Heijden bijvoorbeeld dat hij als kind boeken uit de bibliotheek overschreef, omdat hij dacht dat

[p. 58]

hij het boek dan zelf geschreven had) bevat de bundel ook beschouwingen van algemenere aard. ‘De toekomst van het kwaad’ van Gerrit Krol bijvoorbeeld gaat niet over de relatie tussen filosofie en kunst en doet evenmin uitspraken over de functie van literatuur, maar is zelf eigenlijk een filosofische beschouwing over het goed en kwaad in de wereld. Hoewel de moderne mens veel meer kennis heeft dan vroeger, lijkt onze moraal niet in gelijke mate verbeterd te zijn, vindt Krol. De wereld wordt tegelijkertijd beter en slechter, of - zoals Nietzsche het eens formuleerde -, ‘naarmate de mens groeit in het hoge en sublieme, zal hij groeien in het diepe en vreselijke’. Dit alles is natuurlijk niets nieuws, maar het geeft wel vanuit een andere invalshoek een interessante invulling aan het thema ‘denken’ en het stuk van Krol zorgt daardoor voor een aangename afwisseling.

Een van de mooiste bijdragen aan de bundel vind ik het stuk ‘Niet de bedoeling’ van Dirk van Weelden. Het begint met een verhaal over een oude geliefde die ineens bij hem voor de deur staat en hem meetroont naar een klein stukje niemandsland op een industrieterrein. Op dat verlaten en verwaarloosde stukje groen staat voor hem de tijd heel even stil en ziet hij de wereld voor een moment door andere ogen. Hij illustreert aan de hand van dit verhaaltje hoe zijn oude geliefde - de filosofie - hem soms helpt bij het schrijven; zij biedt hem de mogelijkheid op een andere manier tegen de wereld aan te kijken. Daarnaast is het verhaaltje een goed voorbeeld van het ‘onliteraire effect’ van literatuur: net zoals het landje hem heel even een andere werkelijkheidservaring gewaar liet worden die hem in zijn hart raakte, kan literatuur zo'n zelfde effect bij de lezer teweegbrengen. Een prachtig en helder stuk, zowel wat stijl als wat inhoud betreft.

Helaas zijn niet alle bijdragen zo geslaagd als die van Van Weelden. In ‘Vóórdenken en nádenken’ merkt Sybren Polet op dat het creatieve denken een fragmentarische en sprongsgewijze manier van denken is. Het lijkt erop dat enkele auteurs hun stuk op dezelfde manier geschreven hebben. Nelleke Noordervliet bijvoorbeeld springt in ‘Denken, schrijven en geloven’ van de hak op de tak, maar daar waar in een roman de verschillende verhaallijnen meestal een samenhangende eenheid vormen, worden hier de gedachtenlijnen niet afgerond en raakt daardoor het verband zoek. Hoe interessant het ook mag zijn wat ze te vertellen heeft, uiteindelijk overheerst een gevoel van ‘waar ging het nou eigenlijk over?’ En ook ‘Het standaardmodel’, een moeilijk stuk van Geerten Meijsing, ontbeert de nodige helderheid. Dat is jammer, want het gaat ten koste van de inhoud van zijn intrigerende beschouwing. Wellicht was iets meer ‘nádenken’ geen overbodige luxe geweest.

Afgezien van deze (in mijn ogen) minder geslaagde bijdragen, is Denkende schrijvers in zijn geheel toch zeker de moeite waard. Het onderwerp is interessant en de uitwerking ervan veelzijdig; ieder auteur kiest zijn of haar eigen invalshoek. Ook al komen uit het boek weinig nieuwe of verrassende inzichten naar voren, het geeft een boeiende kijk op het schrijven en op de rol die de filosofie daarbij speelt. De lezer wordt de mogelijkheid geboden over de schouder van de schrijver mee te kijken. Zo wordt onder meer duidelijk dat de auteur geenszins ‘heer en meester’ over zijn verhaal is, iets dat je wel zou verwachten. Vrijwel iedere auteur kent de ervaring dat het verhaal ‘zichzelf gaat schrijven’. Dat ondervond Van der Heijden bijvoorbeeld tijdens het schrijven van zijn cyclus De tandeloze tijd: het personage Ernst Quispel begon een steeds grotere rol te spelen zonder dat hij dat van te voren had voorzien; dat resulteerde uiteindelijk zelfs in een aan dit personage gewijd boek. En ook 't Hart maakte iets dergelijks mee met zijn roman Land van Genade: ‘het gegeven van de verveling diende zich simpelweg tijdens het schrijven aan, niet van tevoren, vervolgens bleek ineens vrij vaak het woord “gemis” voor te komen en toen ik bedacht (tijdens het schrijven) dat de vader van de jongen het beste historicus kon zijn, (dat voelde goed) was het hek wel zo ongeveer van de dam en begon het boek zich min of meer vanzelf te ontplooien.’

Het klinkt zo gemakkelijk.

Vivian de Gier