Vooys. Jaargang 16

[p. 38]

Duo Decimo
Het onverklaarbare in de mens

Wie regelmatig een leuk avondje uit in de bioscoop doorbrengt, heeft kunnen merken dat er de laatste jaren een nieuw fenomeen is ontstaan. Steeds meer filmstudio's brengen dure producties uit, waarin een cast met tenminste twee grote sterren de aarde moet redden van aanvallende hordes uit de ruimte, of waarin een buitenaards contact juist een helende en vormende werking op de aardbewoners heeft. Denk hierbij aan kassuccessen als Independence day, Mars Attacks! en meer recentelijk Men in black en Contact. Natuurlijk werden er veertig jaar geleden ook al films gemaakt over het fenomeen van leven buiten de aardse grenzen, maar deze werken moeten we eerder onder de B-films scharen, goedkoop en knullig gemaakt amusement, waar grote sterren en regisseurs zich verre van hielden.

Een goed voorbeeld hiervan is het space-drama waar ik ooit een lang fragment van zag in een documentaire, en waarin het ‘grote gevaar uit de ruimte’ de vorm had van een ouderwetse Amerikaanse vuilnisbak, met daarop een omgekeerd vergiet met lichtjes erin. Of het uit 1958 stammende The Blob, waarin een gemuteerd ruimtevirus de vorm aanneemt van een enorme paarse plumpudding met een rothumeur en een grote trek in mensenvlees.

Bij de eerder genoemde films is de grens tussen underground en Hollywood overschreden; de budgetten zijn enorm, de films kunnen rekenen op de medewerking van serieuze acteurs als Jodie Foster en Jack Nicholson, terwijl een regisseur als Steven Spielberg zijn tijd verdeelt tussen het produceren van Men in Black en het maken van het slavernij-drama Amistad.

In de loop der tijd is het genre sciencefiction uitgegroeid van iets om je voor te generen, tot iets waar je in talkshows als regisseur of acteur om bejubeld wordt. Dat er onder de mensen kennelijk een grote behoefte is aan aliens, bewees het plotselinge succes van de tv-serie The X-files, die inmiddels aan zijn zesde seizoen bezig is en waarvan elke aflevering garant staat voor ellenlange discussies op het internet. Met deze serie is overigens nog iets anders aan de hand. Allereerst valt op dat in een serie als X-files geprobeerd wordt een maatschappelijk geaccepteerd tintje te geven aan het zoeken naar leven buiten deze planeet. Anders dan in Star Trek, waar de nadruk meer ligt op buitenaardse dames in blote uniformpjes, is in de hedendaagse sciencefiction niets aan het toeval overgelaten. De beide hoofdrolspelers werken bij een serieus opsporingsinstituut van de Amerikaanse overheid, het Federal Bureau of Investigations, en bovendien heeft de vrouwelijke helft van het duo medicijnen gestudeerd (wat voor de serie heel goed uitpakt, zo kan zij mooi sectie verrichten op alle opgediepte buitenaardse lijken). Zij is, zoals een echte wetenschapper betaamd, nogal sceptisch over elke vreemde zaak die zij onderzoeken. Helaas vinden alle - zeer spectaculair gefilmde - manifestaties van buitenaards leven plaats als de vrouwelijke hoofdrolspeelster (vanaf nu Scully) nog naar de plaats des onheils toe moet rennen, zodat haar moderne scepsis op dramatische ironie begint te lijken.

Aan de andere kant wordt er tussen de regels door op gewezen dat de mannelijke hoofdrolspeler (Mulder in de serie) er belang bij schijnt te hebben om bewijzen voor intelligent leven in het heelal te verkrijgen. Via flashbacks komen we te weten dat zijn jongere zusje hoogst waarschijnlijk door een UFO is ontvoerd, en sindsdien is hij met een blinde passie op zoek naar antwoorden. Deze woorden kies ik niet voor niets, in de serie wordt duidelijk aangegeven dat Mulder een vroom UFO-gelovige is. Zijn kantoortje in de duistere krochten van de FBI-burelen (Scully is tijdelijk op de X-files gezet als rationeel element en heeft geen eigen bureau, een euvel dat wij via talloze praatgroepen op het internet kunnen rechtzetten) doet denken aan de cel van een monnik: overal hangen de relikwieën van zijn devote

[p. 39]

zoektocht naar het buitenaardse, met in het midden van de kamer zijn altaar; een enorme vlekkerige foto van een UFO met daaronder de tekst ‘I want te believe’. Op deze weinig subtiele wijze wordt al aangegeven dat het zoeken naar leven buiten deze planeet gewoon een kwestie van geloven is, juist doordat we meeleven met de emotioneel betrokken Mulder, en doordat de wetenschappelijke scepsis van Scully in elke aflevering op overtuigende wijze geloochenstraft wordt.

Bestaat in deze tijd de tendens dat mensen zich steeds meer overgeven aan irrationeel denken en bijgeloof of blind geloven? Deze vraag stelt Carl Sagan, een door de NASA gelauwerde astronoom aan de Cornell University, zich in zijn laatste boek The Demon-haunted World. Science as a candle in the dark (London 1997). Het boek van Sagan start met de beschrijving van een taxirit vanaf een vliegveld, waarbij de chauffeur, nu hij een keer een beroemde astronoom in de auto heeft, vraagt of hij een paar vragen mag stellen over wetenschappelijke kwesties. Sagan stemt toe en ze beginnen een geanimeerd gesprek, waarbij het de schrijver opvalt dat er niet éénmaal over wetenschap gesproken wordt, maar over kwesties als het verloren continent Atlantis, de buitenaardse lijken die op een Amerikaanse basis zouden zijn opgeslagen en de helende krachten van kristallen.

Het gekke is dat de chauffeur een zeer belezen en nieuwsgierig man blijkt te zijn. Sagan vraagt zich vervolgens het hele boek door af, hoe het toch komt dat geïnteresseerde mensen zo moeilijk aan wetenschappelijke informatie kunnen komen, en in plaats daarvan door de media worden afgescheept met sprookjes en sensatieverhalen. Het is duidelijk dat verhandelingen over UFO's, graancirkels en wonderbaarlijke lichten aan het zwerk geweldig spannende verhalen opleveren, maar is het niet zo dat het wetenschappelijk verklaren van deze fenomenen minstens zo fascinerend is? Sagan geeft als voorbeeld in zijn boek een uitgebreid overzicht van de op komende hausse in ontvoerddoor-buitenaardsen-verhalen in Amerika, en probeert te achterhalen waar deze verhalen vandaan komen, en hoe ze te verklaren zijn.

Sagan vertelt hoe op 24 juni 1947 piloot Kenneth Arnold in de staat Washington voor het eerst vreemde objecten in de lucht zag. En, tekenend misschien voor alle UFO-verhalen, hier gaat het al meteen mis. Arnold beschrijft een tiental ronde, blauwe voorwerpen die zich door de lucht bewegen ‘alsof het schotels zijn die vliegen’ en meteen hebben alle kranten het over vliegende schotels. Kennelijk was de behoefte aan een pakkende term groter dan journalistieke nauwkeurigheid, maar voortaan weet iedereen die een sensationeel verhaal wil vertellen wat hij moet roepen: er vloog iets schotelvormigs! In de jaren zestig komen de eerste verhalen los van mensen die menen ontvoerd te zijn door wezens in vliegende schotels.

Een gemiddeld ontvoeringsverhaal gaat ongeveer zo: iemand ligt net op bed, of rijdt met zijn auto door de schemering naar huis, en ziet plotseling een fel licht. De ontvoerde voelt een zwaar gewicht op zijn borst drukken, heeft moeite met ademhalen en kan zich niet meer zo goed bewegen. Er komen een stel kleine, grijze wezens met grote, schuinstaande zwarte ogen op hem af, die dwars door muren heen kunnen lopen. Deze verschijningen nemen de persoon mee naar hun ruimteschip, waar de persoon aan een lichamelijk onderzoek onderworpen wordt, waarbij er in de meeste gevallen zaad- of eicellen worden weggenomen. Na afloop van de experimenten komen de slachtoffers aan de weet dat de buitenaardsen al jarenlang genetische proeven doen met menselijk DNA, krijgen ze hybride baby's te zien, en met een preek over het beschermen van de aarde (of andere opmerkingen over milieuvervuiling, besmettelijke ziektes of kernenergie) worden de slachtoffers naar huis gebracht. Vaak herinneren slachtoffers zich aanvankelijk niets van de ontvoering, en missen er een paar minuten of uren uit hun geheugen.

[p. 40]

Hoe buitenissig of angstaanjagend deze verhalen ook mogen lijken, het is nog niet helemaal duidelijk wat al deze mensen in feite hebben meegemaakt. Opvallend is wel, dat de ‘ontvoeringen’ zeer veel lijken op middeleeuwse beschrijvingen van nachtelijke bezoeken door demonen, de zogenaamde Succubi en Incubi, en op de latere vertellingen van mensen die ontvoerd zijn door elven. Sagan laat zien dat er in de verhalen over demonen ook sprake is van verschijningen die door muren heen kunnen komen, van mensen die zich moeilijk kunnen bewegen en moeite hebben met ademhalen, en van een sterk seksuele ondertoon. Het lijkt wel of door de eeuwen heen mensen op de grens van waken en slapen vreemde dingen meemaken of zien, waar elke keer een andere verklaring voor wordt gegeven. Het is in dit licht niet zo vreemd dat met het aanbreken van het ruimtevaarttijdperk de nachtelijke angstdromen een buitenaards tintje krijgen.

In zijn boek bespreekt Sagan onder andere het verhaal van Betty en Barney Hill, een echtpaar dat in 1961 als een van de eersten claimden dat ze ontvoerd waren geweest door wezens uit de ruimte. Het echtpaar heeft na een nachtelijke autorit nachtmerries en Betty beweert dat ze op de snelweg een licht achter de auto heeft zien hangen dat hen volgde. Ook missen er twee uur uit hun geheugen. Op het eerste gezicht lijken de verhalen van Betty en Barney geloofwaardig, hun wanhoop en angst is niet gespeeld, en ze hebben geen enkel motief om te liegen. De beide echtelieden worden doorgestuurd naar een psychiater die hen kan helpen bij het verwerken van hun ontvoering. Al gauw verschijnen de eerste goed verkopende boeken over hun bovenaardse avontuur. Een groot deel van het relaas van Betty en Barney Hill is echter nogal dubieus. Onderzoeker Martin S. Kottmeyer heeft kunnen aantonen dat het verhaal van de Hills voor een zeer groot deel overeenkomt met de plot van een speelfilm uit 1953, Invaders from Mars. Bovendien gaf Barney onder hypnose (op zich al een onbetrouwbare methode voor het hervinden van herinneringen) een beschrijving van het uiterlijk van de buitenaardsen, slechts twaalf dagen na het zien van de tv-serie The outer limits, waarin een beeld wordt gegeven van de aliens dat precies klopt met de beschrijving van de buitenaardse wezens die hij gaf. Zelfs de missende twee uur zijn nooit echt vermist geweest: het echtpaar reed eerst op de snelweg, maar na het zien van de vreemde lichten zijn ze over zijweggetjes naar huis gereden, waar ze twee uur later dan verwacht aankwamen.

Er is echter nog een ander motief om de ontvoeringszaken toe te schrijven aan nachtelijke hallucinaties, en dat is het feit dat in al die jaren dat mensen menen te worden ontvoerd, er nog nooit iemand in is geslaagd terug te komen met ook maar het kleinste flintertje bewijs. Als je alle ontvoeringszaken serieus zou nemen, dan zou dat betekenen dat er in de Verenigde Staten elke vijf seconden een UFO boven een huis zou hangen om mensen weg te voeren. Hoe kan het dat dit nog nooit door anderen is opgemerkt? Er zijn veel mensen die beweren dat ze littekens hebben van de operaties, uitgevoerd aan boord van het ruimteschip, maar waarom zijn deze dan niet te vinden door artsen in een ziekenhuis? UFO-gelovigen beweren dat er meer dan vierduizend gevallen opgetekend zijn van ‘onnatuurlijk omgewoelde aarde’, maar als dit een onbekend of buitenaards fenomeen is, waarom is dit dan nooit onderzocht door een paar onafhankelijke geologen, en waarom zijn deze resultaten nooit gepubliceerd in een wetenschappelijk tijdschrift?

De vraag die bij dit alles rijst, is hoe het komt dat zoveel mensen, die waarschijnlijk het slachtoffer geworden zijn van hun eigen zintuigen, geloven dat ze in contact hebben gestaan met buitenaardse wezens. Het paradoxale in al deze gevallen is dat de mensen die geacht worden de slachtoffers van ontvoeringen te helpen - de therapeuten - hoogstwaarschijnlijk ook de reden zijn dat er zoveel ontvoeringen gerapporteerd worden.

[p. 41]

Hoe dit mogelijk kan zijn, is niet zo moeilijk te beredeneren. Sagan heeft voor het schrijven van zijn boek talloze verslagen gelezen van mensen die naar hulpverleners zijn gegaan met hun ontvoeringsverhalen en geeft een beeld van hoe dit werkt. Stel, je bent een jonge vrouw, en de laatste tijd voel je je niet zo geweldig. Op het werk ben je snel afgeleid en chagrijnig, je bent depressief en onrustig. Dan op een dag ga je naar een UFO-lezing, of je leest een boek van een van de experts, of een vriendin verwijst je naar een deskundige. Opeens zit je tegenover een vriendelijk iemand die jouw moeilijkheden niet zo gek blijkt te vinden, iemand die geïnteresseerd is in je problemen, iemand die je de vraag stelt: kan het niet zijn dat je bent ontvoerd door UFO-bewoners, maar dat je dit vergeten bent? Op deze manier wordt het wel heel moeilijk om niet op de suggestie in te gaan, aangezien je geneigd bent je therapeut te vertrouwen en je een vriendelijk en geïnteresseerd mens niet wilt teleurstellen. Een aantal therapeuten gaat nog verder en geeft cliënten bij het eerste bezoek een stapel verhalen van andere ontvoeringsslachtoffers mee, zodat meteen duidelijk wordt wat er van hen verwacht wordt. Op deze manier houden de therapeuten hun broodwinning in stand, en mensen met persoonlijke problemen krijgen een mooie schuld vrije verklaring voor het feit dat ze niet naar behoren functioneren.

Hoe gevoelig mensen zijn voor de suggesties van een autoriteit, blijkt wel uit een onderzoek aan de universiteit van Washington dat Sagan in zijn betoog aanhaalt: proefpersonen krijgen een filmpje te zien van een auto-ongeluk en moeten daarna vragen beantwoorden over wat ze gezien hadden. De interviewer laat tijdens een voorbereidend gesprek heel onopvallend de woorden ‘stopbord’ en ‘rode auto’ vallen. Bijna alle proefpersonen vertellen in het daarna volgende interview dat er een rode auto bij een stopbord stond, terwijl deze beide voorwerpen niet te zien waren in het filmpje. Bijna iedereen is dus in staat om dingen te zien die er niet zijn, enkel en alleen omdat iemand die vertrouwd wordt, suggereert dat ze er waren.

We moeten dus tot de verontrustende conclusie komen dat er in Amerika miljoenen mensen bij therapeuten lopen voor klachten die ze hebben overgehouden aan gebeurtenissen waar geen enkel stoffelijk, wetenschappelijk onderbouwd bewijs voor is. Je kunt je afvragen wat angstaanjagender is: de gedachte dat er nog onbekende processen in de hersenen plaatsvinden, waardoor een mens vreemde sensaties krijgt, of de gedachte dat lichtgrijze wezens uit de ruimte je uit je bed ontvoeren om vervolgens aan je geslachtsdelen te gaan zitten prutsen. Hoe weinig ik ook van sommige wetenschappelijke ontdekkingen snap, ik zou waarschijnlijk altijd voor de eerste optie kiezen!

De reden dat niet méér mensen betrokken zijn bij de wetenschap, is dat zij gezien wordt als een ondoorgrondelijk geheel, een soort geheim genootschap van mensen die spreken in een vreemde taal, en die zich bezig houden met voor gewone mensen totaal onbegrijpelijke experimenten. Soms lijkt het wel alsof wetenschap gelijkgesteld wordt aan religie of esoterie: het is voor de gewone mens allemaal niet te snappen. En tot op zekere hoogte is dit ook wel zo: wie op niveau mee wil praten over quantummechanica, zal toch eerst een flink aantal jaren wiskunde en natuurkunde moeten studeren. Het is zeker waar dat de wetenschap niet voor iedereen zomaar toegankelijk is en dat sommige onderzoekers aan projecten bezig zijn die iedere gewone logica overstijgen. Maar op één punt verschilt zij van de New Age-bewegingen, en dat is dat de wetenschap als enige denksysteem erin geslaagd is, de natuur en het wezen van het heelal adequaat te voorspellen. Wie twijfelt aan de juistheid van bijvoorbeeld een natuurkundige theorie, kan in een laboratorium de experimenten herhalen en controleren of de uitkomst klopt.

Het boek van Sagan is te zien als een lang en prachtig geschreven pleidooi voor de wetenschap, waarin hij behalve over UFO's ook

[p. 42]

scherp en humoristisch schrijft over heksenjachten, waarzeggers, mediums, spoken en gebedsgenezers. Iedereen die wel eens de noodzaak heeft gevoeld zijn wetenschappelijke bezigheden te moeten rechtvaardigen, of nog eens wil horen hoe geweldig en fascinerend wetenschap is, zou dit boek beslist moeten lezen.

Sonja van Amelsfort