Vooys. Jaargang 16

[p. 28]

De zonden van de lezer (5): Afgunst
Jan Vorstenbosch

Niets menselijks is de lezer vreemd, dus de afgunst - die wellicht meest verbreide van alle zonden - waarschijnlijk al helemaal niet. Toch valt het me, als ik bij mezelf te rade ga - en wat zit er voor een columnist anders op - niet licht om de vinger te leggen op concrete manifestaties van deze ondeugd bij de lezer. Neem nu bijvoorbeeld de meest voor de hand liggende vorm die de afgunst kan aannemen: de materiële; in casu het beminnen van het boekenbezit van anderen. Soms kom ik wel eens bij iemand die beide wanden van zijn ruim bemeten woonstee heeft volgebouwd met boekenkasten, die dan ook nog eens allemaal tot de nok toe gevuld zijn. Maar er gaat dan niet iets van ‘pang’ door mijn ziel. Hooguit denk ik: ‘zou 'ie dat allemaal ook gelezen hebben?’ Of vaker nog: ‘blij dat ik dat allemaal niet hoef te lezen, want wat staat er een hoop rotzooi tussen’.

Soms, bij mijn echte vrienden, die dus met een werkelijk rijk en waardevol boekenbezit, krijg ik ook wel het bibliotheek-gevoel. Kent u dat, lezer, het bibliotheek-gevoel? Heidegger zou het een existentiële stemming noemen, die de menselijke eindigheid ‘ontsluit’ en daarmee de waarheid over ons bestaan ‘ontbergt’. Het bibliotheekgevoel is de toestand die je overvalt wanneer je, geconfronteerd met die duizenden en duizenden boeken, plotsklaps een vage angst, een wee gevoel in de maag ervaart. Een gevoel dat zich geleidelijk aan gaat richten op die ontstellende hoeveelheid boeken, met daarin al die verhalen, theorieën, gedachten, al dat moois dat de menselijke geest in duizenden jaren heeft opgeleverd en waarvan maar zo'n minuscuul deel in de zeventiger en tachtiger jaren die ons zijn toegemeten in dit ondermaanse kan worden toegeëigend, geconsumeerd, beleefd. Het bibliotheek-gevoel ebt pas weer weg, wanneer ik me thuis op mijn zolderkamer kan terugtrekken tussen die paar honderd boeken waarvan ik toch zo'n 95% ooit gelezen heb. Huisje weltevree bevalt me beter dan La Nausée. Weinig reden voor afgunst dus jegens hen die elke dag omringd worden door zoveel moois, en eerder permanent bloot staan aan een Tantaluskwelling dan dat hen een literaire Hof van Eden deelachtig is geworden.

Nee, als mijn literaire jaloezie al enige waarneembare vorm aanneemt, dan heeft ze als voorwerp vooral de boekenkasten en niet de boeken die er in staan. Want dat is vooralsnog mijn grootste probleem, het zeer banale probleem dat elke detailhandelaar dagelijks aan den lijve ervaart, ‘waar laat ik mijn spullen’. Het maakt me huiverig om boeken te kopen, en als stelregel heb ik de laatste paar jaar dat ik voor elk boek dat ik koop er eentje weg moet doen. En dat is - neemt u dat van me aan - soms een hartverscheurende keuze.

Overigens is er een nog veel banaler reden dan ruimtegebrek om mijn boekenbezit te beperken, namelijk: geld (ai ai ai, dit wordt wel een erg onthullende en teleurstellende column). Boeken kosten geld en vaak niet zo'n klein beetje ook, geld dat dus niet aan andere dingen kan worden uitgegeven. Voor een studieboek wil ik de beurs nog wel eens trekken, al was het alleen maar omdat je daar potloodstrepen in mag, zo niet moet zetten, iets wat mijns inziens in een literair boek pas echt een doodzonde is en aantoont dat de streper niets van het lezen begrepen heeft. Maar om de nieuwste paperback van Voskuil aan te schaffen, daarvoor ben ik net een beetje te veel boekhouder van mijn gezin (om over de gebonden editie nog maar te zwijgen). Ik wacht wel tot ik het bij toeval in de bibliotheek op de plank zie staan. Want - u hebt het inmiddels waarschijnlijk al begrepen - ik ben een actief gebruiker van dit mooiste instituut dat de westerse cultuur heeft opgeleverd: de voor iedereen toegankelijke bibliotheek. Of ik wacht

[p. 29]

tot ik het kan lenen van een vriend of vriendin.

Met dat laatste komen we dichter bij de kern van de literaire jaloezie, althans zoals ik die ervaar. Dit ter geruststelling van de lezers die in eerdere columns misschien een (te) hoge dunk van mijn literaire filosofie hebben gekregen en net teleurgesteld wilden afhaken, omdat onder alle bibliofiele buitenkant toch de mentaliteit van een procuratiehouder blijkt schuil te gaan. Want natuurlijk is de materiële kant van het boekenbezit niet de serieuze bron van jaloezie. Die serieuze bron hangt eerder samen met het feit dat mijn bibliofilie, en dus de jaloezie, toch vooral een geestelijke vorm aanneemt. Het gaat me niet om de kaft of het volume, maar om wat er in de boeken staat. En, om deze redenering te voltooien, mijn jaloezie richt zich dus vooral op wat er in het hoofd van de ander zit. Dát is wat ik ook wil meemaken, doormaken, of waar ik in ieder geval kennis van wil nemen. Ik kan het niet hebben dat een ander iets gelezen heeft, en ik niet. Ik ben een soort Don Juan van het literaire leven, want ergens zal het wel iets met sublimatie van veel primitievere driften te maken hebben. ‘Keeping up with the Jones’, dat is wat me diep in mijn hart lijkt bezig te houden, maar dan niet via de omvang en duurte van de auto, maar via het toeëigenen van verhalen. Ik ben het soort lezer dat de filosofie van het verlangen van René Girard lijkt te bevestigen: 's mensens verlangen kan zich niet rechtstreeks op een object richten, maar verloopt altijd via het verlangen van de ander, via de mimesis. Niet dat ik daarmee zit, overigens. Voorzover de jaloezie een spiegel van de ziel is, zie ik in die spiegel liever het verlangen naar de ervaringen van anderen dan die naar het bezit van anderen.

Bovendien zit er aan deze afgunst ook nog een mooie, sociale kant. Nick Hornby beschrijft in zijn onvolprezen Fever pitch - een prachtig boek over zijn levenslange verslaving aan de voetbalclub Arsenal, dat verplichte kost is, ook voor voetbalhaters en speciaal vrouwelijke voetbalhaters, die hun voetbalminnende medemens willen doorgronden - over de diepere oorzaken van zijn obsessie om elke zaterdagmiddag aanwezig te moeten zijn bij de wedstrijden van Arsenal. Hij schrijft: ‘The answer, I think, is this: I am frightened that in the next game, the one after the one I have missed, I won't understand something that's going on, a chant or the crowd's antipathy te one of the players; and so the place I know best in the world, the one spot outside my own home where I feel I belong absolutely and unquestionably, wilt have become allen te me’. De vergelijking vereist enige aanpassing en verbeeldingskracht, maar als mijn verlangen naar het lezen van romans teruggaat op de drang om de literaire wereld te bewonen en niets te missen van wat daar gebeurt, en als mijn gewoonte om leestips van vrienden te vragen teruggaat op de angst om hen niet te begrijpen, om een verwijzing te missen, dan zouden beide fenomenen - verlangen en de toegang tot het verlangen - wel eens de wortels van de literaire jaloezie kunnen vormen.

Ik besef dat dit, ondanks de alleszins interessante verwijzing naar de betekenis van intertekstualiteit voor de lezer en zijn sociale netwerk, toch maar een vreemd soort jaloezie is. En ik kan ook niet voluit schrijven dat alle fysieke verschijnselen en acties die bij de alledaagse jaloezie horen - de jaloezie op een kwaliteit van de ander, of het bezit van de ander of de prestaties van de ander - prominent aanwezig zijn bij mijn speurtocht naar de literaire hoogtepunten van anderen. Maar het is mijn ‘best educated guess’, als ik van deze specifieke zonde chocola wil maken.

Want neem nu twee andere kandidaten die zich aandienen om de jaloezie op te richten: de schrijver van een boek of een literair personage. Over de relatie

[p. 30]

van de lezer met de literator heb ik onder het hoofdstuk ‘hoogmoed’ al opgemerkt, dat de lezer zich soms boven de schrijver verheven voelt. Maar jaloezie is weer iets anders en mijns inziens is er geen grondslag voor. Een lezer die zelf literaire ambities heeft, realiseert zich al snel dat het wezen van het schrijven bestaat in de oorspronkelijkheid en de eigen stijl, een Andere stijl. De jaloezie bestaat echter dankzij de logica van Hetzelfde. De lezer die jaloers is op de schrijver, vergist zich dus. Misschien kunnen we hier nog iets van maken in de trant van: jaloezie op het talent van de schrijver, zijn enorme stilistische vermogens. Maar deze emotie stuit meestal op een psychologische barrière, in die zin dat de jaloezie leeft van het haalbare: het is goed denkbaar dat we ook zo'n auto zouden hebben als de buurman, of dat wij tegen diens prachtige vrouw waren aangelopen, of zijn gewelfde voorhoofd hadden gehad. Maar het is veel moeilijker voor te stellen dat ons een oorspronkelijk geschrift in de stijl van Hermans of Reve uit de pen zou vloeien, hooguit een pastiche. Afijn, hoe het ook zij, ik ben nooit jaloers op schrijvers. Ik bewonder ze.

Dat we niet jaloers kunnen zijn op het leven, de kwaliteiten of de gedachten van een literair personage, heeft vooral een logische oorzaak, waar ik in mijn column over de woede nog dieper op in zal gaan, maar die er simpelweg op neerkomt dat een fictieve figuur een volstrekt andere wereld bewoont dan onze reële wereld, en dat we ons dat tijdens het lezen, ondanks alle sympathiserings-, identificerings- en andere mechanismen die ons bij het karakter en het leven van de personages betrekken, altijd blijven realiseren. De personages zijn geen partij voor ons gevoelsleven, al kunnen ze ons soms emotioneel parten spelen.

We kunnen dus besluiten dat de echte jaloezie van de lezer betrekking heeft op de leeservaringen van andere lezers en in die zin is de jaloezie het lelijke zusje van de hoogmoed. Zoals de hoogmoed kenmerkend is voor diegene die zijn literaire consumptie tot een ballon heeft opgeblazen - vooral veel lucht in een verder flinterdunne, kwetsbare laag zacht plastic -, zo is de jaloezie kenmerkend voor diegene die als een ballon is leeggelopen, en weinig of geen lucht meer heeft om wat dan ook te consumeren, en van de, psychologisch begrijpelijke, weeromstuit iedereen benijdt die nog wel lucht en ruimte heeft. Ons past vooral medelijden met de afgunstige, medelijden om diens fundamentele misvatting van het wezen van het lezen. Lezen is geen wedstrijd. Lezen is een spel met de verbeelding dat door niemand te winnen valt, maar zijn zin in zichzelf, in elk afzonderlijk zelf, vindt.