Vooys. Jaargang 16

Toos Streng, Geschapen om te scheppen? Opvattingen over vrouwen en schrijverschap in Nederland, 1815-1860. Amsterdam (Amsterdam University Press) 1997. f 35,-

Een nieuw hoofdstuk

Meestal is het prettig wanneer je bij aanvang van een omvangrijke klus eerst even de kunst van iemand anders af kunt kijken. Waarom zou je immers voor een tweede keer het wiel uitvinden? Het zou toch jammer zijn als je met een vierkante versie aan komt zetten, terwijl al sinds de oudheid bekend is dat een ronde het veel beter doet? In het geval van Geschapen om te scheppen? gaat iets dergelijks op; Toos Streng heeft het concept van een ander overgenomen, maar neemt genoegen met een minder gepolijste variant.

In de inleiding van haar boek verwijst Streng naar de ‘voorbeeldige studie’ van Erica van Boven. Zij doelt hiermee op Een hoofdstuk apart, ‘Vrouwenromans’ in de literaire kritiek 1898-1930 (1992), inderdaad een erg goed onderzoek naar de manier waarop de literaire kritiek in de genoemde jaren met door vrouwen geschreven romans omgaat. Streng heeft voor haar eigen werk een hieraan voorafgaande periode gekozen. Zij bespreekt de ideeën over schrijvende vrouwen in de jaren 1815-1860. Dit tijdsvlak wordt niet thematisch besproken zoals in Een hoofdstuk apart, maar Streng heeft gekozen voor de wat kunstmatig aandoende scheiding in twee perioden, 1815-1848 en 1848-1860. Deze tijdsindeling lijkt wat gezocht omdat Streng zich er op geen enkele wijze aan houdt. Ze last al in haar

[p. 63]

inleiding een derde tijdperkje in tussen 1840-1848 en overschrijdt in haar verdere verhaal herhaaldelijk de gestelde tijdsgrenzen. Uitstapjes naar de achttiende eeuw of juist vooruit in de tijd worden niet geschuwd. Een goede thematische indeling had het verhaal dat Streng ons wil vertellen waarschijnlijk duidelijker kunnen maken.

Om de verwarring compleet te maken sluit Streng haar werk af met een ‘Analyse en vergelijking’. Hierin zet ze de twee periodes nog eens naast elkaar en vergelijkt deze met de periode die door Van Boven is onderzocht. Hoewel deze afsluiting waarschijnlijk de klap op de vuurpijl had moeten zijn, blijf je als lezer met veel vragen zitten. Het is te kort en oppervlakkig om het beeld dat het boek geeft te verduidelijken of te completeren. Vooral de als toegift bedoelde stukken waarin de in Nederland geventileerde ideeën in internationaal perspectief worden geplaatst en ook nog over de zogenaamde doorbraakgedachte (de sterk stijgende hoeveelheid en kwaliteit van vrouwelijke schrijvers die optreedt in de negentiende eeuw) wordt gesproken, zijn ondubbelzinnig verwarrend.

De gebrekkige structuur neemt niet weg dat het onderwerp waar Geschapen om te scheppen? over handelt zeker de moeite waard is. De behandeling van schrijfsters in het verleden blijft de gemoederen hevig bezighouden. Dit blijkt duidelijk uit het voorwoord van schrijfster Nelleke Noordervliet, die erop wijst dat de negentiende-eeuwse ideeën die door Streng aan het licht worden gebracht ook nu nog doorgalmen. Nog steeds geldt dat wat de schrijfster als vrouw siert (gevoeligheid en oog voor detail), haar literair minderwaardig maakt.

Streng heeft een omvangrijke inventarisatie gemaakt van opmerkingen in culturele tijdschriften over de rol van de vrouw en haar aandeel in het literaire leven. Naast citaten uit recensies van en over schrijvende vrouwen passeren een groot aantal uitingen over de vrouw als echtgenote en moeder de revue. Zo haalt men in de negentiende eeuw graag de Duitse schrijver en essayist Jean Paul aan, die vrouwen vergelijkt met glimwormpjes. Zoals de laatste ophouden te stralen als ze eieren hebben gelegd, zo verliezen vrouwen hun letterkundige en wetenschappelijke aspiraties als ze in het huwelijk zijn getreden. Eigenlijk was dit nog een vooruitstrevend idee, omdat er in ieder geval van uitgegaan werd dat de kunstzinnige wereld voor de vrouw toegankelijk was. Het volgende fragment uit een in 1821 door Willem Bilderdijk vertaald gedicht (van Don Estevan Manoel de Vilhegas) geeft een heel andere indruk:

Die veel uitgaat, hoort, en ziet, /
Blijft gewis zich-zelve niet; /
Maar eer 't iemand denkt of gist, /
Raakt de rust der ziel vermist: /
Langzaam neemt ze een plooitjen aan, /
Dat er nooit weer uit zal gaan. /

Het risico op een ‘plooitjen’ moet volgens velen tot een minimum beperkt worden en een ieder dient zijn dochter of vrouw dan ook angstvallig binnen te houden. Geleerde vrouwen worden vanuit dit standpunt niet zozeer gezien als een uitzondering, maar eerder als een natuurramp.

Deze ongelijkheid van de seksen, die nu wat krampachtig overkomt, krijgt naast bijbelse gronden - de vrouw is geschapen uit een rib van de man en dus aan deze ondergeschikt - in het begin van de negentiende eeuw ook een natuurlijke, biologische verklaring. Van deze zogenaamde geslachtskaraktertheorie, wordt in het boek niet veel meer gezegd dan dat zij op achttiende-eeuwse ideeën van Kant en Rousseau gebaseerd is. Waar Streng de nadruk op legt, is de uitwerking van deze theorie: de man krijgt in deze wetenschappelijke benadering de bijvoeglijke naamwoorden actief en rationeel tot zijn beschikking, terwijl de vrouw het met emotioneel en passief moet doen. Deze ideeën hebben grote invloed gehad op de behandeling van schrijvende vrouwen, want hoe moet je het werk bespreken van deze andersoortige wezens?

Vanwege de passieve, emotionele aard van de vrouw, verwacht men dat een schrijfster inzicht in het gevoelsleven van haar personages heeft en bovendien een goed oog voor detail bezit. Dit klinkt positief, maar direct hieruit volgt dat de dames, die immers instinctief te werk gaan, niet kunnen analyseren en abstraheren. Politieke romans zijn dan ook uit den boze, zo'n ingewikkelde materie des verstands gaat menig vrouwenhoofdje te boven. Verder mankeert het de vrouwen nogal eens aan een coherente stijl en onzedelijke zaken mogen zij niet behandelen, vanwege hun opvoedende taak. Op dit laatste punt werd werk van vrouwelijke schrijvers regelmatig afgekraakt, maar algemeen gold toch ook dat het ongepast was het werk van een vrouw te streng te beoordelen.

In de jaren veertig van de negentiende eeuw verandert dit voor korte tijd. Onder invloed van

[p. 64]

de revolutiegeest die er in die tijd over Europa waait, en die Streng vergelijkt met de jaren zestig van de twintigste eeuw, gaan er steeds meer stemmen op voor een gelijke behandeling van mannen en vrouwen. Het onderwijs voor meisjes werd verbeterd, iets wat misschien ook de kwaliteit en kwantiteit van de schrijfsters ten goede kwam. Deze emancipatiegolf is slechts van zeer korte duur, want in 1848 treedt het tijdperk der restauratie alweer aan. Critici hameren erop dat de vrouw binnenshuis hoort en hooguit voor sociale verplichtingen, dat wil zeggen liefdadigheid, de haard mag verlaten. De angst voor de femme savante is groot en men vreest dat zij door gelijkgeschakeld onderwijs in aantal toe zal nemen. Een criticus steekt Rousseau's theorie de hoogte in wanneer hij zegt: ‘Wij zijn het altijd eens geweest met Jean Jacques Rousseau, als hij van eene geleerde vrouw zegt: “Zij is de geesel van haren man, van hare kinderen, van hare bedienden, van de geheele wereld. De waardigheid eener vrouw is, onbekend te zijn; haar roem ligt in de achting van haren man: hare genoegens bestaan in het geluk van haar huisgezin”.’

De vrouw lijkt ‘vrouw’ te moeten blijven, wanneer critici het idee uiten dat het geslacht van de auteur tot uitdrukking moet worden gebracht in het werk. Er lijkt in de jaren vijftig een nieuwe kunstopvatting op te komen, die oprechte kunst - dat wil zeggen uitingen over eigen ervaringen - propageert. De vrouw mag geen man nadoen (dus geen mannelijk pseudoniem gebruiken) en aangezien zij bijvoorbeeld in staatkundige zaken nooit ervaring heeft opgedaan, moet zij met haar huislijkheid en gevoel voor detail haar ei in de wat softere genres, zoals roman intime en lyriek, kwijt zien te raken. Over Bosboom-Toussaint zegt een criticus dat zij haar kennis te veel ten toon wil spreiden en met haar analyses indruist tegen de vrouwelijke natuur.

Streng merkt nog een belangrijke verandering in de jaren vijftig op: de kunst maakt zich los van de wetenschap - die als mannelijk geldt - waardoor de kunst in de handen van de vrouwen dreigt te vallen. Kunstminnende, mannelijke critici voorkomen dit door de kunst prompt tot androgyn gebied te verklaren en daar bovenop nog eens de mannelijke auteurs beter geschikt te achten zowel mannelijke als vrouwelijke kwaliteiten in zich te verenigen. Met enige spijt beschrijft Streng deze unieke kans voor de vrouwen om op het kunsttoneel de boventoon te gaan voeren. Ze gaat er jammer genoeg niet verder op door, mogelijk omdat het ‘officieel’ buiten het door haar gekozen tijdsbestek viel.

Wanneer men Geschapen om te scheppen? naast het door Streng zo bewonderde werk van Van Boven openslaat, valt de kwantiteit van de illustraties erg op. Een hoofdstuk apart heeft welgeteld één plaatje, namelijk op het omslag. Strengs boek bestaat daarentegen voor een derde uit illustraties, en op een omvang van 140 pagina's is dat net teveel van het goede. De vele citaten en parafrases die in het boek voorkomen, rechtvaardigt Streng in haar inleiding door te stellen dat de onbekendheid van de algemeenculturele bladen en de ontoegankelijkheid ervan haar hiertoe dwongen. Maar hetzelfde geldt voor de studie van Van Boven, die dan ook de ruimte neemt om 352 pagina's vol te schrijven. Als vervolgstudie of aansluitend onderzoek op dat van Van Boven, is Geschapen om te scheppen? niet geslaagd. Had Streng daarvoor in aanmerking willen komen, dan had zij de stof diepgaander moeten behandelen. Nu blijft het toch vooral bij een vermakelijke verzameling uitspraken en plaatjes.

Aukje de Graaf