Vooys. Jaargang 16

Om te ontbreken...

Want er is niets dat sneller
Aan de werkelijkheid voldoet
Dan de vernieling. Ook overdag.
Ook achteraf.

In 1987 verscheen de bundel Twist met ons, waarin poëzie van de hand van vier ‘jonge’ Vlaamse dichters - Dirk van Bastelaere, Charles Ducal, Benard de Wulf en Eric Spinoy - alsmede een polemisch gekruid voorwoord van Benno Barnard waren opgenomen. Dat de inleiding van Barnard enigszins overtrokken op mij overkwam, had wellicht met een matig ontwikkeld gevoel voor ironie van mijn kant te maken, maar het gros van de gedichten die ik in de bundeling aantrof, scheen mij voornamelijk anachronistische nietszeggendheid. Tautologieën. Er was een boel getimmerd maar in alle ijver was men vergeten dat er nog iets of iemand in moest wonen. ‘Pornschlegel’, de bijdrage van Dirk van Bastelaere, trof mij echter onmiddellijk, al begreep ik er eerlijk gezegd vrijwel niets van. ‘Het is juli en wie moordt nog om een vrouw/ het is heter dan men voor werkelijk houdt’. Dat waren regels die in mij iets deden opborrelen, maar wat?

Een postmodernistisch dichter. Zo heeft Dirk van Bastelaere zich van meet af aan geafficheerd en

[p. 46]

de kritiek nam deze betiteling dankbaar over. Het blijft voor mij een opmerkelijke keuze. In de eerste plaats omdat het begrip postmodernisme op zeer verschillende manieren geduid kan worden en dat zeer zeker ook is. En in de tweede plaats daar het concept van het postmodernisme, ondanks alle onduidelijkheid over wat het eigenlijk behelst (of juist op grond daarvan), bij velen onmiddellijk afkeer wakker roept.

Ik wil hier niet te lang bij Van Bastelaeres beweegredenen om deze ‘geuzennaam’ te kiezen, stilstaan. Wat ik hier wel ter sprake wil brengen, is de positie waarin hij zich door deze benaming gemanoeuvreerd heeft; die van auteur van een volstrekt ontoegankelijk want hermetisch oeuvre. Een positie die hij bovendien, zoals ik nogmaals wens te benadrukken, geheel vrijwillig heeft ingenomen. Wellicht de meest treffende illustratie van de onwelwillendheid waarmee Van Bastelaere steeds vaker tegemoet wordt getreden, is het gegeven dat de aanvankelijke pleitbezorger van zijn werk, de genoemde Benno Barnard, zich enkele jaren later van de door Van Bastelaere gehanteerde, deconstructivistische, werkwijze afkeerde (Opener dan dicht is toe. Vlaamse poëzie 1965-1990. Leuven 1991). Net als over het postmodernisme doen ook over het hermetische vers tal van theorieën de ronde. Een van de meest hardnekkige is de beschuldiging dat het gesloten gedicht, een emotieloos kruiswoordraadsel voor intellectuelen zou zijn. Dat is het ook. Soms.

Wie ‘Pornschlegel’ voor het eerst leest, hoe aandachtig ook, raakt gaandeweg verstrikt in de beelden. Ofschoon het alles in zich heeft van een episch gedicht, lijken de woordkeuze en het metafoorgebruik de lezer juist van het rechte pad van de vertelling weg te willen leiden. Dat is vanzelfsprekend de bedoeling. De hierboven als motto geciteerde regels zeggen het al ‘[...] er is niets dat sneller/ aan de werkelijkheid voldoet/ dan de vernieling’. Van Bastelaere gelooft niet meer - precies daarom noemt hij zich postmodernistisch - in een eenduidige identiteit, waarheid of werkelijkheid en in ‘Pornschlegel’ strooit hij kwistig met de toespelingen op die preoccupatie. Het is heter dan men voor werkelijk houdt. Pornschlegel is een droom van een man. En verder heeft het er van weg of er de schijn van. Kortom er is een doelbewuste ontregeling gaande die op het niveau van de vertelling nog versterkt wordt door het motief van de spiegeling; het schizofrene voorkomen dat aan Victor Pornschlegel is meegegeven.

Na veelvuldig herlezen wordt die epische lijn wel min of meer duidelijk. Pornschlegel is een gespleten persoonlijkheid, suppoost in een museum waar hij dagelijks met de erflaters van eeuwen kunstzinnige beschaving geconfronteerd wordt en verliefd op een vrouw die wel van vlees en bloed is, hetgeen hem verwart. Zodanig dat hij haar minnaar, zijn broer, wil doden. Met andere woorden: Pornschlegel is zich zo bewust van de kracht van de beelden en de geschiedenis, dat hij moeite heeft met de werkelijkheid.

‘Pornschlegel’ is een programmatische tekst en was daarom achteraf bezien uitermate geschikt om het al genoemde Twist met ons te openen. Maar het programmatische van ‘Pornschlegel’ speelt zich op verschillende niveaus af. In de eerste plaats, en die laag ligt het meest aan de oppervlakte, ageert het tegen de positivistische wereldbeschouwing. In zijn ‘getuigenis’ ‘Groeten uit de strafkolonie’ schreef Van Bastelaere daaromtrent: ‘De burger wil waar voor zijn geld. Het gedicht moet het voorwerp kunnen zijn van een getrapte hiërarchische lezing. Voor elke lezing een sleutel. Zo wordt het gedicht maatschappelijk “nuttig” gemaakt, want het dient een heldere, simpele en redelijke communicatie.

[p. 47]

Het wordt m.a.w. ondergeschikt gemaakt aan één van de krachtigste en hardnekkigste mythen van het Westen, nl. het positivisme’ (Opener dan dicht is toe. Vlaamse poëzie 1965-1990). Oftewel een eenduidige lezing is a priori onmogelijk. Niks kruiswoordraadsels, er wordt niets opgelost. Elke weg die de lezer inslaat zal hem/haar tegelijkertijd verder weg voeren en dichterbij brengen. Er bestaat immers geen kern, er is geen pit waar men na diep spitten op stuit. Om die reden duikt Van Bastelaere het beeld van het eiland een aantal malen op. Dat is namelijk het beeld dat de bekende postmoderne filosoof Lyotard aan de communicatie/taal gaf; tal van eilandjes die wel te bereiken zijn maar nooit tegelijkertijd. Anders gezegd, men bevindt zich op standpunt één en kan wel naar standpunt twee of drie vertrekken maar niet zonder één achter te laten.

Maar zoals ik reeds zei, ook op andere terreinen is ‘Pornschlegel’ als een programmatische tekst te lezen. Namelijk op het vlak van de vertelling die de saaiheid lijkt te willen bestrijden. Wederom niks kruiswoordraadsel. Er wordt (eventueel, men kan niet voorzichtig genoeg zijn, niets is hier immers wat het lijkt) gemoord, achtervolgd en verwondering geuit over de leepheid en ondoorzichtigheid van de dader. Ofschoon volledig lyrisch getoonzet, speelt zich binnen het vers een complete krimi af. Van Bastelaere lijkt de eenduidigheid als belichaming van de vervelendheid te zien. En in navolging van opnieuw Lyotard, de veelvuldigheid, de verschillende alternatieven, kortom de meerduidigheid als bevrijdend te ervaren. Het gebrek aan een ideologie, een ‘groot verhaal’, is geen beperking maar een vergroting van de mogelijkheden. Zeker ook van de mogelijkheden tot genieten. De welwillende lezer kan zich aan de hand van de beelden in talloze, hem onbekende, werelden verwijlen. De dogmaticus blijft vanaf de eerste regel met lege handen staan en zakt langzaam weg in de modder der meerduidigheid.

Er is de mythische laag van de bijbelse motieven. Zo alludeert Van Bastelaere al in de vroegste regels van het vers op het diabolische voorkomen van Victor Pornschlegel. Het is een droom van een man - hij is dus of heel erg mooi, of hij bestaat niet of allebei tegelijk - maar hij sleept met zijn been. Een duidelijker toespeling op de duivel lijkt haast niet mogelijk. Maar er zijn er meer: ‘de tuinsproeier enkel die slist’ (alles p. 73) - oftewel de slang - ‘Lam in de hitte spelt hij soms zijn naam’. Verschillende woorden - altijd weer de hitte als waren we in de hel, en de symbolen de slang, het lam - roepen de herinnering aan de Schrift op zonder exact uit te diepen wat de betekenis van al deze verwijzingen is. Een eenvoudig verhaal over jaloezie en doodslag wordt op deze manier gelardeerd met een bijbelse saus, die de smaak van de goedkope anekdote volledig verandert zonder dat de receptuur duidelijk dan wel bekend is.

De epiloog is op grond van de (zelf)bewust ontwijkende toon een pregnante evocatie van het eerder genoemde geraamte dat de tekst draagt. ‘Want alles is terugkeer voor wie werd aangeraakt door de hand van Apollo’ (p. 83). Met andere woorden, wie zich heeft laten beroeren door het licht, geschiedenis, kunst, nog iets hogers wellicht, kan niet anders dan daar rekenschap van afleggen. En wel, zoals het de dichter betaamt, door de incorporatie van haar beelden, en niet van haar begrip. Daarbij keert hij zich ook nog eens af van de idee van originaliteit.

Zeer opmerkelijk in dit sluitstuk is de verandering in perspectief. De hele tekst is geschreven in de derde persoon enkelvoud, hetgeen een zekere afstandelijkheid met zich meebrengt. Hier echter duikt ineens een ik-figuur op. ‘Ik meen mij te herinneren dat hij wat hij niet wou ging willen’. Die ‘ik’ moet wel de verteller zijn die aan-

[p. 48]

geeft dat het verhaal zijn eigen loop heeft genomen. Zo er al een concept bestond voor het schrijven, is dat gedurende de fabricage van het gedicht uitgedijd. Van Bastelaere geeft aan het einde zelfs - in de laatste twee regels! - plotseling het fictieve karakter van zijn ‘Pornschlegel’ expliciet prijs. Een hernieuwde wisseling in het perspectief. De verteller richt zich tot een ‘u’: de lezer. ‘En het geklater in de goot, dat dringt bij u nog door. Het is nu juli en hoe staat het leven’.

Banaliteiten. Tot besluit van een lyrische vertelling vraagt de verteller ons lezers hoe het er mee gaat. En ook wat onze houding ten opzichte van werkelijkheid en bestaan is. Deze vermenging van hoog en laag, ordinair en verheven - wederom een stokpaardje van de postmodernisten - komt mijns inziens reeds in de titel tot uiting. ‘Pornschlegel’; ik kan het niet anders lezen dan een samenvoeging van porno (bij uitstek het ‘platte’) en de Duitse Romantische (beide hier opzettelijk met hoofdletters neergeschreven) filosoof Schlegel. Een filosoof die wel degelijk meende dat in de geschiedenis een grote lijn, een grote waarheid te onderscheiden was, en die hier expres geperverteerd wordt door de platvloerse toevoeging. Evenals de grote thema's, bijvoorbeeld die van het christelijk geloof, die in het gedicht een soortgelijke behandeling ondergaan.

Het ene moment krijgt Victor Pornschlegel een bijbels voorkomen aangemeten en het volgend ogenblik scheurt hij er op een scooter lustig op los. ‘Hij knapt zich op in de dwang van de spiegel/ Hij trapt zijn Vespa aan. Hij moet een bijl gaan kopen./ Hij was eenvoudig als een timmerman/ [...] Hij zegt/ Hij heeft een steeds zich wijzigende beeltenis’ (p. 76). Op deze manier wordt een steeds wisselende identiteit niet als belemmering ervaren maar weet zij juist nieuwe mogelijkheden in het leven te roepen. Mogelijkheden die het op zich alledaagse en weinig bijzondere bestaan van Victor Pornschlegel opfleuren; het vergroten en/of verkleinen, waardoor het andere dimensies prijs geeft. Uiteindelijk is hij (in elk geval binnen het kader van de vertelling) meer dan een eenvoudige suppoost.

De mythe en onze falende capaciteit dat wat om ons heen gebeurt te duiden, zijn door Van Bastelaere tot een niet te scheiden eenheid gesmeed. Daarin schuilt voor mij de kracht van zijn tekst, al acht ik het tegelijkertijd een bevestiging van mijn ongeloof in de postmodernistische doctrine: juist het ‘grote’ verhaal is immers de beste remedie tegen een positivistische levensbeschouwing. Ik heb mij echter niet ten doel gesteld het postmodernisme aan te vallen, om die reden is het meer gepast aan te tonen hoe Van Bastelaere de genoemde idee vorm geeft. Hij doet dat op een bijna achteloze manier, zo dat je er bijkans overheen leest. Een treffende illustratie: op pagina 80 staat geschreven: ‘De hemelse machine lam,/ Pornschlegel vindt geen verklaring’. Een tamelijk eenvoudige zin die echter een wereld van mogelijke verklaringen omsluit. Is het lam een hemelse machine? Dat wil zeggen, een vooropgezet en automatisch functionerend idee of heeft zand de motor van die hemelse machine - het geloof - onklaar gemaakt, lam gelegd? Er volgt een repliek in de volgende zin maar geen verhelderende. ‘Pornschlegel vindt geen verklaring’, hij weet het zelf dus ook niet. Maar deze regel kan evengoed betekenen dat er geen verklaring bestaat voor Porn schlegel zelf, niet voor wie hij is en niet voor zijn bestaan (zowel in werkelijkheid als in de werkelijkheid van de tekst). Het feit dat Pornschlegel geen verklaring weet (of dat er geen verklaring voor zijn aanwezigheid bestaat), is het om reden van onschuld of onwetendheid? We weten het niet, maar die twee termen ‘onschuld’ en ‘onwetendheid’ doen beide te onderscheiden

[p. 49]

lagen onmiddellijk weer samensmelten.

Nog een voorbeeld. ‘Zijn bedoeling die wordt omgelegd’ (p. 75). Of zijn zingeving, of hetgeen hij zich ten doel heeft gesteld, wordt omgelegd, dat wil zeggen, zij wordt gedood, afgekapt, dan wel zij volgt een andere weg. Welke interpretatie men ook kiest, geheel afhankelijk van de eigen vooringenomenheid, beide blijven ze volledig intact naast elkaar bestaan. Wellicht vullen ze elkaar zelfs aan. Wanneer de bedoeling in de betekenis van zin(geving) weg is, het ‘grote’ verhaal verdwenen, ontstaan er nieuwe mogelijkheden door uitgerekend een andere weg, of liever, andere wegen te volgen.

Het postmoderne gedachtegoed wordt op deze inventieve wijze impliciet verwoord. Hoe zeer men het ook oneens kan zijn met dit gedachtegoed, de ingenieuze manier waarop Van Bastelaere het getoonzet heeft, moet welhaast bewondering oproepen. Ofschoon drachtig van betekenis vertoont de tekst van ‘Pornschlegel’ aan de oppervlakte nergens de symptomen van een verkapt filosofisch betoog. Van Bastelaere is een volbloed lyricus die prachtige zinnen construeert, die met eenzelfde precisie als een kruiswoordraadsel semantische velden blootleggen, maar die nooit een soortgelijke saaiheid en doorwrongenheid openbaren. Dat is een immense verworvenheid die jaloers maakt.

Dit opstel heeft geenszins de bedoeling een volledige interpretatie van Van Bastelaeres ‘Porn schlegel’ te zijn. Aan de andere kant, voor hetgeen ik geïllustreerd heb, had ik talloze andere voorbeelden tot mijn beschikking. Ik heb al gezegd dat de tekst rijk is aan interpretatiemogelijkheden - Maarten Doorman schreef destijds in zijn bespreking van de gehele bundel Pornschlegel en andere gedichten dat Van Bastelaere in metaforen grossierde (Vrij Nederland, 24 juni 1989) en bedoelde dat negatief. Doorman vond de tekst van ‘Pornschlegel’ te barok. Te onduidelijk ook. Ik deel zijn standpunt niet. In tegenstelling tot veel Nederlandstalige poëzie is ‘Pornschlegel’ direct ‘vanuit de taal geschreven’ en gaat het verder dan het uitdiepen van private overpeinzingen en anekdotisme. De grote winst daarbij is de duidelijke aanwezigheid van een filosofisch fundament die de tekst behoedt voor wat Van Bastelaere juist door Maarten Doorman verweten wordt, het verzanden in oeverloze woordbreierij. Om esthetische redenen heb ik deze complexe tekst engszins willen ontsluiten. Ik heb al aangegeven dat ik me niet altijd in Van Bastelaeres discours kan vinden. Wederom ter illustratie haal ik uit zijn vroegere gedicht ‘De Distels’ twee treffende regels: ‘Om te vergeten/ om te ontwijken’. Regels die misschien door de auteur veiligheidshalve zijn geopperd om zijn positie te duiden. Regels waarmee ik niet instem en waarvan ik niet geloof dat ze waar zijn. Wat dat ook waard moge zijn. Wat ontbreekt, ontbreekt immers om een reden.

De paginanummers verwijzen naar de uitgave Pornschlegel en andere gedichten. Amsterdam 1988.

Mischa Andriessen