Vooys. Jaargang 16

[p. 41]

Duo Decimo
Een stad die nieuwe beelden vindt

Hetgeen hier volgt, is een pleidooi voor de verheerlijking van een stad. Een betoog deze stad tot oerstad te verheffen. Een stad als beeld dat dichters proberen vast te houden in hun vervliegende woorden. De stad gelegen aan het water dat de koe-vrouw lo ooit overstak, en aan het stinkende, stilstaande riool dat zo ironisch de gouden hoorn heet, Istanbul. Ook is dit een verkenning van enkele Nederlandse na-oorlogse poëten. De Nederlandse poëzie en een stad als Istanbul met elkaar in verband brengen doet misschien enigszins vergezocht en associatief aan, daarbij zijn er over de dichters die ik zal behandelen al vele studies verschenen, maar nergens anders heb ik de gedichten van deze Nederlandse dichters zo goed verwoord gezien als in de straten van Istanbul.

Met de bagage uit de bus rollend in de wijk Aksaray, lijkt alles zoals je het je had voorgesteld van een stad met vijftien miljoen geregistreerde en vijf miljoen ‘officieuze’ inwoners: vol, levendig en kakofonisch. Elke voet die je verzet werd voorafgegaan, en zal gevolgd worden door duizenden andere stoffige voeten. Deze voeten horen bij even zoveel verschillende mensen: straatverkopers, ‘thee-koeriers’, zakenmannen, schuifelende oude mannetjes. Zodra je ogen echter het niveau van de straatstenen verlaten, zie je pas de dubbelzinnigheid van deze stad. Hoog boven de hoofden van de krioelende menigte zweven immense reclameborden van merendeels westerse merken. Terwijl je je blik naar boven richt en zo een pose van aanbidding aanneemt voor de westerse god van de reclame, probeert een vrouw je aandacht te trekken voor een wekker in de vorm van een moskee. Compleet met meuzzingeluid, dat het echter niet haalt bij het gezang van de echte. De ijle klanken hoog in een minaret, die lang en slank is, als een vingerwijzing naar de hemel: gedenk uw God. Deze dubbelzinnigheid, deze botsing, of samensmelting zo men wil, van twee culturen is poëzie.

Ook de poëzie reikt naar de hemel. De roep van de meuzzin is niets anders dan de godsdienstige variant van de roep van de dichter, die zich opwerpt als middelaar tussen het sacrale en het profane. Poëzie probeert grenzen op te heffen, grenzen tussen tijd en eeuwigheid, leven en dood, beweging en stilstand. Al deze grenzen zijn slechts verschijningsvormen van die ene Grens: die tussen de mens en zijn God. Al vanaf het begin der tijden trachten dichters om het Hogere door middel van hun woorden op te roepen. Christelijke dichters, Romantici en zelfs de huidige taalgerichte dichters, geen van allen hebben ze zich aan deze functie van de poëzie weten te onttrekken. De christenen hebben hun poëzie gebruikt om de lof van hun God te zingen. De romantische dichter riep zichzelf uit tot God en zong de lof van zijn eigen goddelijke Woord. En hoezeer de moderne dichter elke vorm van metafysica ook zegt af te wijzen, uit zijn poëzie blijkt dat ook hij ernaar streeft grenzen op te heffen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de Argentijnse dichter Roberto Juarroz de verticale beweging beschouwt als de enige bestaande beweging. De mens reikt naar het hemelse, dan wel naar het aardse.

Een dichter die de eenheid van hemel en aarde benadrukt, is Lucebert. Uit zijn poëzie komt een dualistisch wereldbeeld naar voren. Hemel en aarde schijnen van elkaar losstaande zaken te zijn, hetgeen versterkt wordt door het veelvuldig gebruik van paradoxen, zoals ‘Van de afgrond en luchtmens’. De dichter thematiseert zijn eigen ‘hemelse’ afkomst en zijn rol als middelaar tussen het hemelse en het aardse. Het uiteindelijke streven van de dichter is gericht op het herstellen van de verbroken eenheid tussen hemel en aarde. Deze idee, dat de dichter als een soort Christus op aarde komt en zijn woorden in dienst van de mensheid stelt, wordt verwoord in het begin van het bekende gedicht ‘Ik tracht op poëtische wijze’ :

[p. 42]

 

Ik tracht op poëtische wijze /

 

dat wil zeggen /

 

eenvouds verlichte waters /

 

de ruimte van het volledig leven /

 

tot uitdrukking te brengen /

 

 

 

ware ik geen mens geweest /

 

gelijk aan menigte mensen /

 

maar ware ik die ik was /

 

de stenen of vloeibare engel /

 

 

 

geboorte en ontbinding hadden

 

mij niet aangeraakt /

 

de weg van verlatenheid naar

 

gemeenschap /

 

de stenen stenen dieren dieren

 

vogels vogels weg /

 

zou niet zo bevuild zijn

 

als dat nu te zien aan mijn gedichten /

 

die momentopnamen zijn van die weg

Reeds in het begin van dit gedicht stelt de dichter vast wat het doel van zijn poëzie is: ‘de ruimte van het volledig leven tot uitdrukking te brengen’. Hij wil allesomvattend dichten. Daartoe heeft hij zijn gezegende staat als ‘engel’ opgegeven en zich onderhevig gemaakt aan de aardse gang van zaken, leven en dood. ‘De weg van verlatenheid naar gemeenschap’ is de weg die de dichter daarbij heeft afgelegd; van het eenzame hemelse leven naar een leven in dienst van de gemeenschap, de mensheid, in de hoop dat hij door zijn gedichten de uiteindelijke eenheid van alle tegenstellingen tot stand kan brengen.

Dit wereldbeeld, bestaand uit dualistische abstracties die één gemaakt moeten worden, komt bij meer dichters voor. Een van deze dichters is Gerrit Kouwenaar. Ook Kouwenaar streeft ernaar de dood en het leven te laten samensmelten. In principe constateert hij dat het leven bezwangerd is van de dood en de dood op zijn beurt plaats moet maken voor nieuw leven: ‘ik ben zo vruchtbaar dat de dood dichtbij is’. Leven is enkel dood met een ‘huidje’ eromheen. Dood en leven zijn te beschouwen als een oneindige cyclus waarin de een de ander opvolgt, zoals naar voren komt in Kouwenaars gedicht ‘leve de opera’ :

Leve de opera! roept de soldaat /
en door een naad in de houten
reet van het paard /
ontwaart hij charon in de orkestbak /

de tijd blijft staan, schraapt /
zijn hoef, maar even later /
rijmt hij op water en ontwijkt met
een roeispaan /
de dode witte slager /
zich vastklemmend aan zijn bijl /
hoera klinkt te aards /
als hij met een obool gewapend /
op juno-beach /
andermaal aan wal stapt/

In dit gedicht wordt de indruk gewekt dat de soldaat, of een acteur die een soldaat speelt, gestorven is: hij ziet immers Charon, de veerman die in de Griekse mythologie de doden over de doodsrivier Styx vaart, in de orkestbak staan. Zodra de soldaat Charon ziet, staat de tijd even stil. Dit is echter maar van korte duur, want de tijd gaat weer op water rijmen en beweegt zich weer voort zoals water dat doet. Dit water roept ook associaties op met de Styx die bevestigd worden door het noemen van de obool enkele regels later. De dode steekt met zijn obool de doodsrivier over om op juno-beach andermaal aan wal te stappen. Het is niet onaannemelijk dat de dood hier wordt voorgesteld als een kort moment tussen twee levens. Deze gedachte wordt nog versterkt als men weet dat de soldaat na zijn landing misschien al snel opnieuw gedood zal worden. Juno-beach is namelijk de benaming voor een van de landingsplaatsen van de geallieerden in de Tweede Wereldoorlog. Bij deze rampzalige landing vielen op de eerste dag al ruim dertigduizend slachtoffers. Het is dus waarschijnlijk dat de soldaat na het opnieuw aan wal stappen weer zal sterven.

De straten van Istanbul hebben deze gedachte verwoord in een samensmelting van woonwijken en begraafplaatsen. In bepaalde wijken is geen centimeter onbenut gelaten om er de doden te begraven. Kinderen spelen tussen de grafstenen die zich bevinden naast stoepen, in bermen langs straten, in tuinen en voor winkels.

[p. 43]

De kinderen kijken er niet meer van op en spelen verstoppertje achter de stenen. Dit samengaan van de dood en het leven, graven en kinderen, is de grensopheffing zoals die zich bij Kouwenaar opdringt.

Dit bij elkaar voegen van dualiteiten, dit soort grensplaatsen houdt ook Faverey bezig. In dit geval wil ik wijzen op een door hem veelgebruikte paradox, namelijk de stilstaande beweging. Afgezien van tientallen andere gedichten waarin hij deze paradoxale toestand verwoordt, is zijn gedicht ‘Rook uit het rookgat’ exemplarisch.

Rook uit het rookgat,
het geruis in de trechter,
je sporen, zich achtervolgend in het zand.

De ruïnes aan de Eufraat,
of elders. De zuilen
te Palmyra, of elders.

In beweging te volharden;
de beweging aan te kleven,
als het niet bestaat:
bewegen, beweging.

De pijl staat stil.
De boot ligt op de oever,
de spin krijgt zijn vlieg
nooit leeg. Tussen dood
en leven springt
zelfs geen vlo.

Dit gedicht is vol van paradoxen, vol van schijnbaar hopeloze pogingen. Vooral de tegenstelling tussen beweging en stilstand wordt geproblematiseerd. De dichter wil deze twee bijeenbrengen. Faverey geeft hiermee aan dat beweging enkel op de manier van Zeno van Elea bestaat. Deze heeft namelijk ooit beweerd dat als een zogenaamd bewegend object op elk afzonderlijk moment stil zou staan, dit zou betekenen dat de beweging op zichzelf niet bestaat; het lijkt dan alleen of het object beweegt. Faverey verwijst in dit gedicht expliciet naar Zeno's bekende paradox van de stilstaande pijl. Beweging bestaat niet echt, het lijkt enkel te bestaan. Faverey noemt vervolgens meer voorbeelden van stilstaande dingen: ‘de boot ligt op de oever’ en ‘de spin krijgt zijn vlieg nooit leeg’. Al deze voorbeelden staan symbool voor de gestokte beweging. Aan het eind van het gedicht blijkt deze beweging in stilstand de grens tussen leven en dood te markeren. Op deze grens vindt er geen beweging plaats, ‘tussen dood en leven springt zelfs geen vlo’.

Deze gestokte beweging terug te vinden in het immer bewegende Istanbul, heeft mij nog het meest verbaasd. Naast het gebruikelijke gekrioel van de massa wordt het als heel normaal beschouwd dat andere dingen weken, maandenlang stilliggen. Naar mijn mening moeten dan ook de taxi's en alle wegopbrekingen die plotsklaps onder je voetzool op kunnen duiken, de twee grootste doodsoorzaken onder toeristen zijn. Deze gaten worden meestal niet eens bemand door arbeiders; ze zijn er gewoon. Nergens heb ik een plek gezien waar zoveel in aanbouw is, waar zoveel gebeurd en tegelijkertijd zoveel stilstaat. Spouwmuren die gebruikt worden als buitenmuren omdat de arbeiders niet meer op komen dagen, en een vorkheftruck, beladen nog met bakstenen, die onderbroken in het midden van zijn actie steeds wacht op het beëindigen van zijn arbeid, bestaan naast netjes geasfalteerde, overvolle snelwegen. Men zou hier kunnen spreken van werk in afbraak: de volharde beweging.

Deze stad vol paradoxen waarin tegengestelden hand in hand gaan, is de verbeelding van enkele belangrijke ideeën van de genoemde dichters. Men vindt er hemel en aarde, dood en leven dicht bijeen. Men kan er op de grens staan tussen werelden. De meest tastbare grensoverschrijding in Istanbul is echter de oversteek van Europa naar Azië. De gehele oever van de ‘Gouden Hoorn’ is bezaaid met veerboten met aan het roer gerimpelde oude mannetjes, die akelig goed overeenkomen met mijn beeld van Charon. Als dan ook nog blijkt dat je de verkeerde veerboot hebt genomen en je andermaal aan Europese wal stapt, gaan je gedachten onwillekeurig uit naar Faverey en schrijf je een ode aan Istanbul: daar waar heel veel vlooien niet springen.

Fiona Frank