Vooys. Jaargang 16

[p. 36]

Duo Decimo
Van der Heiden... Van der Hijden... Van der Hejden...Van der Heijden!

Staande voor de knipselmappen in de bibliotheek vond ik het eigenlijk pijnlijk dat ik verschillende pogingen nodig had om de naam van de schrijver goed te spellen. Een schrijver wiens oeuvre - althans een behoorlijk gedeelte daarvan - ik de volgende weken zou gaan onderzoeken tijdens een college aan de universiteit. Op zich plaatst de mogelijkheid tot het stelen van deze spellingsvraag me al in een uitzonderingspositie ten aanzien van mijn Duitse landgenoten. Het is een vraag die een bepaalde kennis veronderstelt - de kennis van het bestaan van een schrijver genaamd A.F.Th. van der Heiden, Hijden, Hejden, Heijden of hoe dan ook. Van mijn uitzonderingspositie was ik me al langer bewust. Om precies te zijn al vier jaar, de tijd van mijn studie Nederlands in Duitsland, maar dat terzijde.

Daar stond ik dus voor de knipselmappen, en wat wist ik over deze schrijver? Eigenlijk alleen dat bij het schrijven van De tandeloze tijd de tijd niet tandeloos aan hemzelf voorbij lijkt te zijn gegaan. Dat blijkt bij het bestuderen van de reeks foto's op de kaften vanaf De slag om de Blauwbrug tot aan Onder het plaveisel het moeras. Maar verder... Jawel, ik was begonnen aan Vallende ouders, maar na een pagina of honderd te hebben gelezen, kan ik zelden over een boek oordelen, laat staan over de schrijver. Misschien, dacht ik, zouden recensies toelichting kunnen geven. Maar helaas, toen - en ook nu weer van een afstand - moest ik constateren dat ik als studente letterkunde nooit weet wat ik met dit min of meer literatuurwetenschappelijke verschijnsel in de dag- of weekbladen aan moet.

Er zijn twee soorten krantenartikelen in verband met een nieuw verschenen boek. De eerste soort is samen te vatten als: ‘Op het spoor van de schrijver’. ‘Adri's’ verleden heeft zich in Geldrop, Eindhoven en Nijmegen afgespeeld - net als het verhaal van Albert Egberts. En ‘Adri’ heeft een deel van zijn werk in het Huis van Bewaring in Amsterdam geschreven, waar ook Ernst Quispel een ruimte heeft. Boeiend is anders, en als ik graag iets te weten wil komen over een boek dat ik nog niet eens heb gelezen, vraag ik me af of ik deze inzichten in het verleden van de schrijver als essentieel voor zijn werk moet beschouwen. ‘Daar gaat het ons toch ook niet om!’ roepen wij letterkundigen in koor uit. Maar waar hebben we het dan wel over?

De tweede soort recensies laat bepaalde vragen aan de auteur (‘Schrijft u uw eerste versie van een boek nog met de hand?’ en ‘Wanneer staat u 's ochtends op?’) buiten beschouwing en houdt zich met het verschenen boek zelf bezig. Wat we dan krijgen, is een tekst die tussen twee werelden staat, die van de auteur en die van de criticus. Een mengsel van weergeven en interpreteren, soms meer in dienst van de criticus dan van het boek. En ik als lezer, inmiddels zo in de letterkunde thuis en bovendien altijd van mening geweest dat ik de net genoemde, eerste soort van recensies niet nodig heb, weet helaas ook niet wat ik met soort twee moet. Want de gedachtenwereld die in zo'n recensie wordt blootgelegd, ligt op het moment van het lezen van de recensie buiten mijn horizon: omdat ik het boek nog niet heb gelezen, blijft het moeilijk om me in de gedachten van de criticus in te leven. En in sommige gevallen heb ik bovendien de indruk dat de laatstgenoemde misschien als enige weet wat hij bedoelt. Het paradoxale van de recensie zit voor mij in het volgende: als het gaat om een eerste impressie ter voorbereiding op het leesplezier - iets dat ik van recensies verwacht als ze voor een kranten- of tijdschriftenpubliek bedoeld zijn - dan word ik niets wijzer van Adri's levensverhaal of zijn eetgewoontes, maar

[p. 37]

evenmin van een ‘Triomf van de realistische mythomanie’.

Eén ding vond ik echter wel interessant worden bij lezing van de recensies over het werk van Van der Heijden: vaak kwam ik het criterium ‘Hollands’ of ‘Onhollands’ tegen. Wat bedoelen ze daar precies mee? Ik als buitenlandse, als ‘buitenstaander’, zou dat toch het best moeten kunnen beoordelen. Maar tot zover had ik bij het lezen van Van der Heijden niets specifieks vast kunnen stellen. Kurz und bündig, geen grote metaforentaal, dat wordt - zo had ik begrepen - zo'n beetje als ‘Hollands’ gezien. Of preciezer: grote metaforentaal, ausschweifendes schrijven als ‘Onhollands’. Want deze term lijkt zijn kracht vooral in de negatie te hebben. Van der Heijden schrijft dus buitengewoon onhollands. Zeker weten?

Nadat me bij het lezen van de recensies was opgevallen dat aan deel een van De tandeloze tijd nog een proloog voorafgaat, vond ik het handig om deze nog voor het uitlezen van Vallende ouders ter hand te nemen. Het leek me voor het begrijpen van een reeks samenhangende publicaties een goed plan om met de eerste daarvan te beginnen. De slag om de Blauwbrug, dus. Blauwbrug? Wat een mooie naam, goed verzonnen door de auteur. Van der Heijden lijkt überhaupt een schrijver te zijn, die van het surreële houdt. Moet je alleen maar de eerste bladzijden van zijn proloog lezen - waarom zetten twee jongens ‘Van 't voorjaar, hartje nacht’ in godsnaam op straat een shoarmakraampje op? Nou ja, Amsterdam schijnt een bijzondere stad te zijn, daar gebeuren waarschijnlijk de gekste dingen. Gewoon verder lezen. Aan het eind van het boek was ik het volgende te weten gekomen: de ik-figuur verdwaalt op een nacht in het voorjaar in Amsterdam, min of meer druk bezig auto's te kraken om aan geld voor zijn drugs te komen. Hij komt op de Blauwbrug - misschien wel een echte brug in Amsterdam, maar je weet het maar nooit - in rellen terecht die met de kroning van de nieuwe koningin te maken hebben. Wanneer dat allemaal precies was, zou de lezer op moeten zoeken. En omdat ik al had vastgesteld dat het in deze proloog om de herinnering gaat, leken de stukjes die ik niet thuis kon brengen deel uit te maken van een verhaaltechniek verwand aan de stream of consciousness. Herinneringen komen in flarden en worden niet expliciet uitgelegd.

Over het laatste hoofdstuk bestond voor mij echter geen twijfel, althans niet wat betreft de tijdsbepaling. Daar staat het duidelijk: 23 juli 1980. Hoezo heeft men het dan over dertig april? Waarom zit er binnen het hoofdstukje waar duidelijk met ‘23 juli’ boven staat nog een stukje dertig april? Vragen die ik in de colleges niet hardop stel omdat ik ervan uit ga dat ik sniet nauwkeurig heb gelezen. En plotseling valt het woord ‘Koninginnedag’. Koninginnedag? Hoe zat het daarmee ook al weer? Klopt, de Nederlanders hebben een koninginnedag. Was niet een studiegenote uit Keulen afgelopen jaar voor Koninginnedag naar Amsterdam geweest? Dat zou best in april geweest kunnen zijn... Over die datum hoeft men hier kennelijk niet na te denken.

Misverstanden ontstonden voor mij niet alleen met betrekking tot het tijdsschema. ‘Hoezo Eindhoven? Ze zijn toch in Geldrop...?!’ was het antwoord op mijn poging om de ruimte-structuur op een rijtje te zetten. Ik op mijn beurt stelde mijn tegenvraag niet hardop. Dat Geldrop niet bij Eindhoven hoort, bleek voor mij pas na bestudering. Dat Philips het synoniem voor Eindhoven is, ben ik door A.F.Th. te weten gekomen. Niet door de kranten, niet door ‘landeskunde’ in Keulen. Mijn eerste Koninginnedag in Amsterdam

[p. 38]

- de eerste Koninginnedag van mijn leven - was voor mij gekoppeld aan Alberts zwerftochten door de stad. Staat er wel een pissoir bij de taxi's op het Leidse - plein? Nee, maar misschien stond het er nog in 1980. Philips verhuist misschien naar Amsterdam, lees ik in de krant. Ze waren toch altijd in Eindhoven geweest, gek. Ik heb een afspraak in Den Haag. ‘Er is nog een tweede station naast het Centraal Station’, wordt me gezegd. ‘Het station heet...’, ‘Hollands Spoor, ik weet het’, is mijn antwoord. Want op weg naar het Hollands Spoor legt Baruch D. Kirschenbaum aan Albert zijn auto-pantser-theorie uit. En Kirschenbaums boek over Jan Steen en tijdgenoten moest ik onlangs voor een vriend in een antiquariaat gaan kopen. Kirschenbaum was voor mij al een oude bekende.

Inmiddels spel ik dus niet alleen de naam van de schrijver correct. Ik heb ook een groot stuk van Nederland leren kennen door Albert, Flix en Thjum, en wel een ander stukje dan wat ik door eigen ervaring had kunnen ontdekken. Met De tandeloze tijd was mijn verblijf in Nederland begonnen, en Van der Heijden heeft me, ondanks het feit dat ik maar twee uur van het huis van mijn ouders ging wonen, duidelijk gemaakt dat ik heel ergens anders terecht was gekomen. Ergens waar ik onwetend tegenover bepaalde vanzelfsprekendheden moest staan. Een andere cultuur dus, bijna op fietsafstand van mijn eigen thuis.

Onlangs liet mijn huisgenote het adres van haar ouders op ons bord bij de trap achter: Berg en Dalseweg, Nijmegen. Grappig, dacht ik, op het zelfde adres hebben Albert en Thjum tijdens hun studie in Nijmegen gewoond. Een gedachte die uitsluitend bij Van der Heijden- en dus bij Nederlandinsiders op kan komen. Van der Heijden, daarover zijn de Nederlandse critici het trouwens nog steeds eens, schrijft buitengewoon onhollands. Toch goed dat er recensies zijn.

Ulrike Sawicki