Vooys. Jaargang 15

Michiel van Nieuwstadt, De verschrikkingen van het denken. Over Menno ter Braak. Historische Uitgeverij, 1997. f 65,-.

Proefschrift over Ter Braak; de verschrikkingen van het lezen

Michiel van Nieuwstadt wijdde zijn proefschrift, De verschrikkingen van het denken aan Menno ter Braak. Het gaat over Ter Braaks eerste ‘echte’ boek, Het carnaval der burgers, het gaat over expressionistische en nieuw zakelijke elementen bij Ter Braak en het gaat over Ter Braak en Nietzsche. Onder meer. Je kunt ook zeggen dat Van Nieuwstadt de lezer meevoert door een aantal teksten van Ter Braaks tijdgenoten en geestverwanten èn van denkers en schrijvers als Nietzsche, Walter Benjamin, Habermas, Adorno, Bloch en de Franse (post)structuralisten Barthes en Derrida. Die teksten raken aan themata die bekend zijn uit het werk van Ter Braak: dichter en burger, massa en elite, kunst en verstrooiing, auteur en tekst, taal en werkelijkheid, esthetiek en ethiek. De rondgang heeft de vorm van een ‘met opzet sterk meanderend’ betoog, dat eerder ‘filologisch’ dan interpretatief van aard is, aldus de auteur. Een juister concept om zijn werkwijze te typeren lijkt mij ‘intertekstualiteit’: hij speurt naar tekstuele verwantschappen en leest in het werk van Ter Braak echo's van en commentaren op teksten van anderen. En vice versa.

Buitengewoon vervelend is dat Van Nieuwstadt schrijft als een exegetisch doorgedraaide theoloog. Je bent gesloopt voor je aan een eigen gedachte over het geschrevene toekomt. Neem nu de eerste bladzijde van het ‘Vooraf’: ‘Het mag tot de geheime kabbalistiek van deze studie gerekend worden dat het “abecedarium”, waarvan de genoemde auteurs [Adorno, Barthes, Cacciari, Derrida, JvdV] met hun achternamen de aanvang vormen - A, B, C, D - al in een vroeg stadium nog in een andere zin het verband vastlegde waarin deze studie haar eerste contouren en articulaties verkreeg: het “abecedarium” dat ook met de vermenging van de naamwoorden uit de titels van de boeken Het carnaval der burgers (CdB) en Dialektik der Aufklärung (DdA) zijn begin kent.’ Of neem de laatste zin: ‘Toch moet in het spaarzamer wordend licht van een al aan het begin uitdovend prometheïsch,

[p. 58]

dichterlijk schijnsel zijn hele werk worden gelezen.’ Gevreesd moet worden dat tegen die tijd de lamp bij de meeste lezers al lang uit is.

Van Nieuwstadt baseert zich bij zijn observaties en verbandenleggerij op teksten uit de marge van Ter Braaks oeuvre: voorgepubliceerde maar later verworpen hoofdstukken, het voorwoord bij de tweede druk van Het carnaval der burgers, brieven over (de totstandkoming van) Ter Braaks teksten, een theaterrecensie die ontbreekt in het Verzameld Werk, verworpen handschriftelijke varianten, brieven met aantekeningen over lectuur enzovoorts. Hij streeft er naar om uit de marge, de keerzijde en de subtekst van de schrifturen van Ter Braak de sporen te voorschijn te lezen van het verborgene, het verhulde en het verzwegene. Maar waarom niet een helder betoog opgebouwd over thema en strekking van bijvoorbeeld Het carnaval der burgers en dat doorgelicht op expressionistische elementen? Waarom zo'n argwaan tegen systematiek en tegen integrale teksten? Als Ter Braaks oeuvre suf-geïnterpreteerd was, zou de tekstkeuze begrijpelijk zijn (je moet toch wat, als je met iets nieuws wil komen), maar nu niet. Van Nieuwstadt zegt dat de intentie van de auteur hem niet interesseert. Mij evenmin, maar waarom laat hij zich zo weinig gelegen liggen aan de intentie of de betekenis van de tekst? Waarom dit gefröbel met losse citaatjes waarmee je alle kanten op kunt?

Door allerlei zaken letterlijk te lezen, vindt Van Nieuwstadt wat hij zoekt. Ter Braak schrijft dat Nietzsche ‘voor het Medusaeffect der woorden uitweek’. Van Nieuwstadt zegt dat het ‘letterlijk en veel dramatischer zo [is], dat Nietzsche voor het uiteindelijk formuleren en op papier zetten van zijn gedachte van de Eeuwige Terugkeer terugdeinsde als was de Wiederkunftlehre het Medusahoofd zelf.’ Zo signaleert Van Nieuwstadt dat Ter Braak in een artikel waarin hij het beeld oproept van een ‘schamele krantenloper met het raadselachtige blad vol noten’ [cursivering van mij, JvdV] letterlijk ‘vooruit loopt op de restloze vermaatschappelijking van het uitdrukkingsmedium taal [..].’ En als Ter Braak aan Du Perron schrijft: ‘Voorlopig ben ik leeg’, dan moet, volgens Van Nieuwstadt, ‘die leegheid zo letterlijk mogelijk worden genomen.’

Van Nieuwstadt kent voorts een verklarende (of op zijn minst ‘verhelderende’) status toe aan iedere overeenkomst tussen flarden Ter Braak en teksten die in hetzelfde jaar (of daaromtrent) werden geschreven, of boeken van een auteur waar Ter Braak ook wel eens wat van gelezen zou kunnen hebben. Van Nieuwstadt sleept overal alles bij wat tot zijn boekenkast is doorgedrongen. En dat is veel, al te veel. Geheel in celestijnse sferen begeeft de auteur zich als hij de klankovereenkomst tussen Het carnaval der burgers en ‘Carry van Bruggen’ op dezelfde quasi-kabbalistische wijze een vorm van betekenis toedicht als hij in het citaat aan het begin van deze bespreking doet met de initialen van zijn theoretici. En zo heb ik dezelfde voornaam en initialen als Vondel, maar toch geen kousenwinkel. Gek hè.

Er zijn, op weg geholpen door de inleiding, twee centrale lijnen te ontdekken in Van Nieuwstadts boek. Ten eerste probeert hij de invloed van expressionisme en nieuwe zakelijkheid op het werk van Ter Braak te schetsen. De ontwikkeling van Het carnaval der Burgers naar Politicus zonder partij is er een van het dichterlijke, metafysische en expressionistische naar het burgerlijke, anti-metafysische en nieuw zakelijke, zegt Van Nieuwstadt. Dat is hooguit voor een deel juist. Van

[p. 59]

Nieuwstadt wijst op ‘expressionistische’ metaforen bij Ter Braak, onder meer het park als wijkplaats uit de gemassificeerde, jachtige wereld en de radio als het alles overstemmende massamedium. Maar zolang hij niet duidelijk maakt dat niet alleen het beeld an sich, maar ook de functie ervan in de tekst expressionistisch, nieuw zakelijk of wat dan ook is, houd ik het er op dat Ter Braak leentjebuur speelde zonder partijganger te zijn. Iets dergelijks geldt voor Van Nieuwstadts betoog over Ter Braak en de nieuwe zakelijkheid. Op een gegeven moment sneuvelt Ter Braaks illusie dat de intellectueel, die doorgeleerde kruising tussen dichter en burger, zou behoren tot de nieuwe elite. Hij stelt dan voor om de intellectueel van zijn troon te stoten en hem in te schalen bij de ambachtslieden, zoals bijvoorbeeld de monteurs. Een typisch egalitaire, nieuw zakelijke mensopvatting, die bij Ter Braak echter maar heel kort stand hield. Van Nieuwstadt meent evenwel dat de ontwikkeling van Ter Braaks literatuuropvatting in het licht van het modernisme daarmee is geschetst. Hij maakt de fout om te denken dat de fragmenten die hij bespreekt de gehele tekst en - bij uitbreiding - het oeuvre representeren. En in zijn ijver om de vroege, volgens Van Nieuwstadt veronachtzaamde, Ter Braak voor het voetlicht te halen, vergeet hij de uiteindelijke positiebepaling van Ter Braak (als een modernist pur sang) adequaat aan de orde te stellen.

De tweede lijn van zijn betoog behandelt Ter Braak en Nietzsche. Nietzsche heeft in de ontwikkeling van Ter Braaks literatuur- en wereldbeschouwing een katalyserende rol vervuld. Inhoudelijk, omdat Nietzsche met zijn filosofische hamer religieuze, ethische en esthetische conventies verbrijzelde. En ook naar vorm, omdat hij - vooral in het door Ter Braak geliefde Die fröhliche Wissenschaft - een onwetenschappelijke, persoonlijke en directe stijl introduceerde bij de behandeling van ‘gewichtige’ onderwerpen. Wie twee moeizame hoofdstukken met zijpaden, aftakkingen en dwaalroutes doorneemt, weet inderdaad meer over Ter Braak en Nietzsche dan toen hij begon. Ter Braak bewondert niet de Nietzsche van Also sprach Zarathustra, omdat de filosoof daar de metafysica inruilt voor iets anders en zich ontpopt als ‘een dichter van filosofische ideeën’ aldus Ter Braak. De ‘Übermensch’ en de ‘Wille zur Macht’ waren de verpersoonlijking van dat ‘iets anders’. Bij Ter Braak blijft een metafysische rest zijn wereldbeschouwing bepalen. Nietzsche stelt dat de enige natuurwet de ‘Wille zur Macht’ is, en dat de enige ‘leider’ de voortreffelijke ‘Übermensch’ moet zijn, die alle conventionele kluisters van zich heeft geworpen en zijn ‘Wille zur macht’ zonder enige beperking ontplooit. Juist door de opkomende barbarij van het nationaalsocialisme verwerpt Ter Braak deze visie. Van Nieuwstadt citeert uit Van oude en nieuwe christenen: ‘de wereld heeft een Hitler kunnen voortbrengen; en deze synthese van vijfmaal gevulgariseerde wetenschap en holheid, deze paradoxale eenheid van leider en kuddedier schreeuwt om de “honnête homme” als tegenpool!’ Ter Braak houdt zich uiteindelijk verre van Nietzsches hoogmoed en trekt zich terug op de basis van de beginsel- en partijloze ‘honnête homme’, die ondanks zijn nihilisme actief strijdt voor de menselijke waardigheid en tegen de barbarij. Uiteindelijk was zelfs die positie niet houdbaar. Ter Braak pleegde zelfmoord toen de Duitsers ons land binnenvielen en alras duidelijk werd dat ook schipperen niet meer zou baten.

De ware modernist problematiseert alles, inclusief zichzelf, zijn

[p. 60]

(m/v) schrijverschap, de kenbaarheid van de werkelijkheid en de betrouwbaarheid van de taal. Zo ook Ter Braak. Die zucht tot problematiseren verklaart voor een deel dat het beeld van Ter Braak in de secundaire literatuur meer is gebaseerd op zijn latere dan op zijn eerdere werk. Iemand die zichzelf continu herroept en ieder voltooid (en gepubliceerd) schrijfsel beschouwt als een vervalsing van het proces waar het een neerslag van is, valt samen met zijn laatste uitspraak. Van Nieuwstadt probeert tegenwicht te bieden aan het reductionistische beeld dat zo onherroepelijk ontstaat. In zijn ijver om de continuïteit en cirkelgang van Ter Braaks oeuvre aan te tonen, - en daarmee de noodzakelijkheid van Het carnaval der burgers en wat daaraan vooraf ging - wijst hij op de worsteling die in het oeuvre van Ter Braak plaatsvindt met de representatie van de schrijver in de tekst. Ter Braak probeert te ontsnappen aan de fixerende werking van iedere subject-aanduiding en kiest onder meer voor de wij-vorm (Het carnaval der burgers) en de ‘romantisch-expressieve’ ik-vorm (Politicus zonder partij). Vervolgens beproeft hij vergeefs de dialoogvorm (het ‘schrijven tussen aanhalingstekens’) in Van oude en nieuwe Christenen en vlucht in de (alles nivellerende) men-vorm. Uiteindelijk neemt hij zijn toevlucht tot een ‘truc’ en wordt ‘niemand’, op de manier waarop Odysseus dat deed in de grot van de cycloop. Van Nieuwstadt bespreekt het allemaal in het licht van het concept ‘pronominale arena’ van Roland Barthes en verliest zich vervolgens in vergezochte theorieën die aannemelijk moeten maken dat het hele oeuvre van Ter Braak een agonale of theatrale ruimte is, waarin subject en object als personages optreden. Waarom niet dichter bij huis gezocht naar mogelijkheden om Ter Braaks pronominale worstelingen van een betekenis te voorzien? Van Nieuwstadt houdt ook nog een verhandeling over carnaval als ‘tussentijd’. Aan de hand van de studies van F.C. Rang over de wortels van het carnaval interpreteert hij carnaval als een periode aan het einde van de kalender, waarin de bestaande tijdsorde tijdelijk wordt ingeruild voor een chaos waarin alle vaststaande verhoudingen op hun kop staan, totdat de opgelegde orde weer intreedt. Een dergelijk mechanisme is desgewenst in Het carnaval der burgers te signaleren (dat lukt ook prima zonder die theorie, overigens). Van Nieuwstadt doet echter vanaf dat punt pogingen om het latere werk van Ter Braak te lezen in het licht van het eerdere. Hij ontwerpt een beeld van het oeuvre van Ter Braak als een slang die zich in zijn staart bijt. Dat staat haaks op het geijkte beeld van Ter Braak als iemand die zich ontwikkelde in een bepaalde richting. Ik vind Van Nieuwstadts betoog niet overtuigend, maar teken daarbij aan dat ik hem deels eenvoudigweg niet begrijp. Hij goochelt met carnavalstheorieën, praat over agonale ruimtes, de balletontwerpen van Schlemmer, en legt verbanden tussen ter Braaks verjaardag (in januari), het hoofdstuk ‘Sanctus Januarius’ uit Die fröhliche Wissenschaft en de dubbele januskop. Het is met name in die passages dat Van Nieuwstadts al dan niet filologische inlegkunde grote hoogten bereikt en mijn geloof in wat hij te beweren had, daalde tot het absolute dieptepunt. Niet omdat het per se onzin zou zijn, maar omdat hij goochelt met vage concepten die op veel te veel teksten en situaties van toepassing zijn om iets te kunnen verklaren of verhelderen.

Wie van een proefschrift verwacht dat het een bijdrage levert aan het actuele literatuurwetenschappelijk of cultuurhistorisch discours komt bij Van Nieuwstadt

[p. 61]

bedrogen uit. Hij gaat ijverig in debat met de visie die Donkersloot in de jaren vijftig schetste van de rol die Nietzsche speelt in Ter Braaks werk (Ter Braak zou slechts een projectie van zichzelf in Nietzsche herkennen en de echte invloed van Nietzsche zou dus verwaarloosbaar zijn), maar hij verzuimt bijvoorbeeld om zijn bevindingen af te zetten tegen het beeld van Ter Braak (en van het modernisme) in Modernisme in de Europese letterkunde van Douwe Fokkema en Elrud Ibsch. Van Nieuwstadt verwijst er niet één keer naar en dat is jammer. Ten eerste omdat hij dan houvast had kunnen zoeken bij een systematische uiteenzetting over het modernisme en daar Ter Braaks expressionistische en nieuw zakelijke trekken tegen af had kunnen zetten. Ten tweede omdat het een geschikte toetssteen is als het gaat om de rol van Nietzsche bij Ter Braak. Modernisme in de Europese letterkunde bevat dan ook een paar opmerkingen over dit onderwerp die Van Nieuwstadts disparate betoog al vooraf van een samenvatting lijken te voorzien.

Van Nieuwstadt kan lezen, maar schrijft onleesbaar. Het resultaat is een dissertatie die bol staat van gistende belezenheid met hier en daar interessante inzichten die verdrinken in de uitweidingen. Een complex betoog als dat van Van Nieuwstadt vraagt om een duidelijke ordening van de vondsten en bevindingen en een heldere stijl. Om ondoorgrondelijke redenen heeft de auteur daar van afgezien.

Joost van der Vleuten