Vooys. Jaargang 15

Het trage vuur; jaargang 1, nummer 1. verschijnt 2 keer per jaar en kost los f 19,95 per nummer

Tijdschrift voor Chinese literatuur

Wanneer we de moderne Chinese kunst en literatuur alleen met westerse maatstaven meten en onderwerpen aan ons normensysteem, dan zullen we haar nooit begrijpen. In het eerste nummer van Het trage vuur denkt de redactie van dit tijdschrift voor Chinese literatuur deze immense culturele afstand te kunnen overbruggen door simpelweg vertalingen van Chinese proza- en poëziewerken aan te bieden. De achtergrondinformatie bij de vertalingen wordt beperkt tot enkele zinnen over het wel en wee van de desbetreffende auteur. Het is de vraag of deze autonomistische opvatting over literatuur slechts wordt ingegeven door literaire motieven, of dat hier andere (politieke) krachten meespelen.

Al in 1942, tijdens het Yanan Forum van Literatuur en Kunst, bracht Mao Zedong een scheidslijn aan tussen de hoopvolle periode van creativiteit in de eerste decennia van deze eeuw en de saaie middelmatige officiële cultuur die volgde op de vestiging van de Volksrepubliek in 1949. Geheel in de lijn van Lenin besloot de Chinese partijtop dat alle romans, gedichten, films, schilderijen en andere kunstvormen volledig in dienst moesten staan van de ‘algehele proletarisch opvoeding’. Om dat te verwezenlijken werden in de daarop volgende jaren de ‘bourgeois intelligentsia’ die kunst ‘produceerden’ op veelal draconische wijze gedwongen hun ‘gedachten en gevoelens te hervormen’. Onder Mao en zijn opvolgers beging China de misdaad om de levens, talenten en werken van haar besten en slimsten te verspillen. Het gaat te ver om deze periodiek terugkerende campagnes zelfs maar aan te stippen. Hier zij volstaan met de vaststelling dat de officiële Chinese kunst is verworden tot een grotesk politiek instrument in de handen van de alom tegenwoordige communistische partij. Veelzeggend is een uitspraak van de schrijver Lin Yutang (1895-1976): ‘Our society can only exist on the basis that there is a great amount of polished lying and that no one says exactly what he thinks’.

Ruim twintig jaar na de Culturele Revolutie (1965-1975),

[p. 55]

een periode waarin talloze kunstenaars en academici ofwel voorgoed tot zwijgen zijn gebracht, ofwel gemarteld, vernederd, verminkt of gevangengenomen zijn, is er nu weer een politiek situatie ontstaan, waarin ‘loyale’ intellectuelen een voorkeursbehandeling genieten, net als de hogere kaderleden van de communistische partij. Tot hun privileges behoren onder meer een luxueuze woning, gratis maaltijden, een auto met chauffeur, toestemming om regelmatig naar het buitenland te reizen en - momenteel zeer gezocht - een toegang tot het internet. Aangezien universiteiten en kunstacademies studenten naar deze maatschappelijk aantrekkelijke posities kunnen loodsen, is de toelating aan grote competitie onderhevig. In theorie is er een streng toelatingsexamen, in de praktijk komt men echter veelal ‘binnen door de achterdeur’, dit wil zeggen door gebruik te maken van invloed en relaties. Iedere Chinees is vertrouwd met de ambtelijke woorden women yao yanjiu, een geraffineerde woordspeling die op tweeërlei wijze kan worden opgevat: 1) Wij willen het (voor u) onderzoeken, en 2) Wij willen sigaretten en wijn (anders gezegd: steekpenningen). Het behoeft wel geen nader betoog dat alleen het laatste zichtbare resultaten oplevert, zowel bij het kopen van een treinkaartje als bij het soepel doen verlopen van een artistieke carrière. Ook nu nog zijn vrijwel alle uitgeverijen staatsbedrijven en ipse facto verantwoording schuldig aan de centrale regering. Iemand die politiek onbetrouwbaar wordt geacht, is daarmee gedoemd vrijwel uitsluitend voor zijn bureauladen te schrijven.

Feitelijk zijn succesvolle hedendaagse auteurs als Ge Fei en Su Tong dan ook al bij voorbaat gecompromitteerd door de hun voorgeschreven, onvoorwaardelijke trouw aan de regering. Kunstzinnige voortreffelijkheid wordt in China geïdentificeerd met politieke orthodoxie; het succes en de reputatie van een kunstenaar zijn uiteindelijk afhankelijk van zijn officiële status in het politieke systeem. Juist door het streven naar algehele controle wordt de maatschappelijke invloed van literaten opgeblazen tot een niveau dat vaak in geen enkele verhouding staat tot de kwaliteit van hun werk. De autoriteiten trekken een scherpe lijn en menen dat iedere vorm van kritiek of innuendo, hoe subtiel ook, een bedreiging vormt. Critici worden bestempeld als ‘vijanden van het volk’.

Ook in het traditionele confucianisme werden literaten als partners - niet als critici - van de heersende klasse beschouwd. Cultuur, zo was de kernvisie van Confucius, is fundamenteel en primair een zaak van verfijnde menselijke betrekkingen en sociale interactie. Sinds millennia zijn de literaten van het Hemelse Rijk gebruikt om de macht te legitimeren (Simon Leys spreekt in dit verband terecht over ‘intellectuele prostitutie’). Jammer genoeg geldt dit ook voor veel sinologen, de goede niet te na gesproken.

Het voorgaande in ogenschouw genomen, is het dan ook niet verwonderlijk dat Het trage vuur opent met het verhaal ‘Mosselschelpen’ van Ge Fei, die sinds 1992 lid is van de Chinese schrijversbond. Fei is in te passen in de historische avantgarde met zijn thematiek van de problemen in een hedendaagse grootstad en zijn collage-achtige stijl. Chinese schrijvers lijken sowieso sterk beïnvloed te zijn door de moderne westerse literatuur en dit heeft als verraderlijk effect dat de lezer de verhalen ook op eenzelfde manier gaat benaderen. ‘Mosselschelpen’ zou bij eerste lezing heel goed uit

[p. 56]

een verhalenbundel van Tim Krabbé afkomstig kunnen zijn en niet uit het exotische verre oosten. Maar wanneer we Chinese literatuur op deze manier lezen, kun je je afvragen of Het trage vuur een wezenlijke bijdrage levert aan het literaire klimaat in Nederland. Om, geciteerd uit het redactioneel, ‘de schrijnende geestelijke armoede waarin het Nederlandstalig lezerspubliek verkeert’ tegen te gaan, moet het de lezer ook wel mogelijk worden gemaakt de ‘verboden stad’ van de Chinese literatuur te betreden.

Uit dit onbevredigde gevoel spreekt echter vooral de behoefte om de juweeltjes, die Het trage vuur zeker ook bevat, beter op waarde te kunnen schatten. Omdat geprobeerd is een dwarsdoorsnede te geven van wat er op literair gebied in China aan de hand is, zijn de verschillende bijdragen heel afwisselend: Het tijdschrift is opgebouwd uit de afdelingen ‘hedendaags verhalend proza’ (wat zo'n tweederde van Het trage vuur beslaat), ‘moderne poëzie’, ‘klassiek’ en ‘boeken’ en de bijdragen lopen uiteen van sociaal-realisme naar experimenteel proza en zelfs een verkapte vorm van Chinees feminisme in het verhaal ‘Bloeitijd’. Li Ang past in dit verhaal een soort ‘droomesthetica’ toe om vrouwelijke seksuele fantasieën te verwoorden. Ze gaat terug naar een kleine gebeurtenis in haar jeugd (klein meisje spijbelt en komt achter op de fiets van een bloemist terecht, alwaar ze doodsangsten uitstaat) en hangt daar haar gehele seksuele ontwikkeling aan op.

De plaatsing van Bei Dao's verhaal ‘Een maan op het papier’, een vlotte hertaling van Maghiel van Crevel, is een prachtig voorbeeld van de manier waarop Het trage vuur de indruk wil wekken alle vormen van literatuur aan bod te laten komen, zelfs de ‘staatsgevaarlijke’. Bei Dao woont sinds de studentenprotesten van 1989 in het Westen. Schrijvers in ballingschap, zoals Bei Dao en Mei Tanghan, beschouwen vrijwel alle door de staat gesanctioneerde literatuur als propaganda; een inferieure vorm van kunst die door collaborerende auteurs wordt misbruikt om anderen te overtuigen van datgene waarin ze zelf niet geloven. Geen enkele kunstenaar is overigens ooit daadwerkelijk uit China verbannen. Een klein aantal ‘vluchtelingen’ werd gemotiveerd door angst, de meerderheid door een nauwelijks verholen drang naar roem en erkenning. In het Westen werd immers al menig eenoog tot literair koning gekroond en bewierookt in literaire bladen.

Veel ‘dissidente’ schrijvers geven een ontluisterend beeld van de maatschappij, zowel de Chinese als de Westerse. Jammer genoeg zijn hun verhalen doorgaans weinig meer dan een orchestratie van romantische en inhoudsloze platitudes: teleurgestelde liefdes, ontreddering, vertwijfeling, gelatenheid, nostalgie, escapisme en vervreemding. Vrijwel alles in hun oeuvre is geleende fantasie. Velen hebben niets te vertellen omdat ze alleen hun eigen geestelijke en lichamelijke spijsvertering kunnen bespieden. De werkelijkheid is ijl geworden in hun werk, de meesten leven in een vacuüm en lijden daardoor aan een mateloze zelfoverschatting en zelfverheerlijking, evenals de meeste van hun westerse vakgenoten sinds Flaubert en Proust. Ook ‘Een maan op het papier’ van Bei Dao lijdt aan deze romantische ballingschap-kwaal; het is een plat verhaal over een schrijver die een writer's block heeft, aan weltschmerz lijdt en zich onbegrepen voelt. De studenten, waar hij eens mee streed voor de goede zaak, begrijpen hem

[p. 57]

niet meer en hij vervalt in zwaarmoedigheid. Idealisme en maatschappijkritiek zijn in dit verhaal totaal verdwenen en wat er rest is slechts illusieloosheid. Het mag dan ook geen politieke daad van betekenis heten dat een schrijver als Bei Dao ruimte krijgt in Het trage vuur.

Rens Frommé en Hans van der Meyden