Vooys. Jaargang 15

[p. 51]

recensies

Georges Duby, Edelvrouwen in de twaalfde eeuw. Vertaald uit het Frans door Théo Buckinx. Bert Bakker, 1997. f 49,90.

De draagsters van leven en dood

‘Denk je, als je in de stilte van de nacht achter gesloten deuren op je bed ligt en je man op je borst ligt, lichamelijk naar buiten te kunnen gaan, om samen met anderen [...] mannen te doden, om vervolgens samen met hen hun gekookte vlees te eten en hun hart door stro, hout of iets anders te vervangen en hen na hen te hebben opgegeten opnieuw tot leven te brengen [...]?’

Bovenstaande vraag is afkomstig uit de Corrector, een elfde -eeuwse biechthandleiding, geschreven door Burchard, de bisschop van Worms. De Corrector bevat een reeks vragen die priesters konden gebruiken wanneer zij hun parochianen aan een diepgaand ziele-onderzoek onderworpen. Alle zonden die de gelovige had begaan, moesten hierbij aan het licht komen, waarna een passende straf werd opgelegd. Vanaf de elfde eeuw werd de biecht een steeds belangrijker machtsmiddel van de westerse kerk om zelfs op het meest intieme doen en laten van de bevolking greep te krijgen.

De kerk probeerde in het bijzonder het geweten van de vrouw te leiden. Men geloofde namelijk dat de vrouw een bedreiging vormde voor de strenge, seksuele moraal die de dienaren Gods zichzelf en de andere mannen hadden opgelegd. Vrouwen zouden er door hun aangeboren en onverzadigbare wellust van nature op gericht zijn de mannen in het verderf te storten. De hierboven geciteerde ‘biechtvraag’, die speciaal tot de vrouw gericht is, laat zien dat onder mannen de angst leefde, dat in de fantasie van de vrouw haar aangeboren vijandschap voor het andere geslacht soms op de meest gruwelijke wijzen tot uiting komen. We zien de angst van een bisschop, voor de - zelfs bovennatuurlijke - macht van de vrouw. Net als de Corrector zijn bijna alle overgeleverde teksten uit de elfde en twaalfde eeuw geschreven door (religieuze) mannen. Wanneer we meer te weten willen komen over de vrouw in de middeleeuwen, moeten we er rekening mee houden dat de meeste literatuur ons een beeld van de vrouw geeft dat niet met de realiteit overeenkomt. Kunnen we eigenlijk wel iets ontdekken van hun gedragingen, van wat vrouwen toen zelf dachten en voelden?

Een dergelijke vraag stelde de Franse mediëvist Georges Duby in 1980, aan het eind van een studie over huwelijk en seksualiteit in de feodale maatschappij, Le chevalier, la Femme et le Prêtre. Duby besloot alle sporen na te trekken die edelvrouwen uit het middeleeuwse Frankrijk hebben nagelaten. Hij richtte zich met name op de twaalfde eeuw, een tijd waarin niet alleen de westerse cultuur en economie, maar - volgens Duby - ook de positie van de vrouw veranderde. Het resultaat van het onderzoek, waar hij vijftien jaar mee bezig is geweest, ligt sinds kort in het Nederlands in de winkel, onder de titel Edelvrouwen in de twaalfde eeuw.

Het werk bestaat uit drie delen waarin Duby, steeds vanuit een andere invalshoek, een beeld probeert te schetsen van de (getrouwde) vrouwen uit de hogere standen van de feodale samenleving. Hij maakt hierbij gebruik van een veelheid aan bronnen: kronieken, ridderromans, stamboomliteratuur, preken en biechtvoorschriften zoals de Corrector. Het zijn allemaal officiële geschriften, meestal gericht op lering; ze beschrijven

[p. 52]

dus niet de werkelijkheid. In geen enkele tekst zijn vrouwen zelf aan het woord, we krijgen van hen slechts iets te zien door de ogen van bevooroordeelde mannen. Kortom: Duby moest voorzichtig te werk gaan. In de inleidingen op de verschillende delen benadrukt hij dan ook telkens dat hij zich geen illusies maakt, en dat we - hij lijkt zich bijna te verontschuldigen tegenover de lezer - steeds te maken hebben met ‘vervormde afspiegelingen’, en ‘zwevende, ongrijpbare schaduwen’.

Toch heeft Duby een boek geschreven waaruit we heel wat te weten komen over de edelvrouw. Bij de analyse van zijn bronnen slaagt hij er namelijk doorgaans in ideaal en werkelijkheid goed van elkaar te scheiden. Door zich te verplaatsen in de schrijvers van de verschillende geschriften, komt hij tot interessante en vaak verbazingwekkende conclusies. Georges Duby is een verteller, dat is duidelijk. Daardoor is Edelvrouwen in de twaalfde eeuw ook zo'n meeslepend boek geworden. Of alles wat hij vertelt wetenschappelijk te onderbouwen is, is een ander verhaal; Duby heeft een grote kennis van alle mogelijke aspecten van de middeleeuwse cultuur, maar hij doet zo nu en dan ook uitspraken die op niets meer dan inleving zijn gebaseerd. Neem bijvoorbeeld een opmerking als de volgende, uit een hoofdstuk over Isolde in het eerste deel: ‘De door het verhaal geboeide mannen verlangden allen naar Isolde. Soms waren ze boos op haar. Op andere momenten hadden ze in feite medelijden met dit meisje [...].’ Of het volgende, uit het portret van de kluizenaren Juette: ‘Juette werd overvallen door het gevoel dat haar reputatie meedogenloos werd beklad. Hoe kon zij haar onschuld en de gelukkige tijd van haar kinderjaren terugkrijgen?’

Het eerste deel van het werk vormt een nuttige inleiding op de andere twee delen. Duby portretteert er zes edelvrouwen (waaronder Eleonora, Heloïse en Isolde) over wie de bronnen relatief minder zwijgzaam zijn. Het zijn zes geheel verschillende vrouwen, maar naast elkaar geplaatst, laten deze voorbeelden toch zien wat de kenmerken zijn die volgens hun mannelijke tijdgenoten de positie van de vrouwen in de wereld bepaalden. Ze zijn voorwerpen, volgens Gods plan ondergeschikt aan de man. Ze zijn niet makkelijk in toom te houden en moeten daarom door de man worden gedresseerd en geleid. Tenslotte zijn ze ‘bedrieglijk, want zwak.’ In de vrouw is de (vleselijke) begeerte overheersend, terwijl in de man de rede de overhand heeft. De aangeboren vrouwelijke begeerte is een gevaar, maar kan ook, als ze door de man geleid wordt, een kracht zijn die in staat is ‘op zeer werkzame wijze de geestelijke verheffing te ondersteunen.’ Dit laatste drong volgens Duby in de laatste decennia van de twaalfde eeuw tot steeds meer mannen door; hij ziet hierin de kiem voor de emancipatie van de vrouw in die tijd.

Aan de hand van onder meer de afstammingsgeschiedenissen van het hertogdom Normandië en het graafschap Guînes, behandelt Duby in het tweede deel ‘de nagedachtenis van de moeders en grootmoeders’. De door mannen verzonnen wezenskenmerken van de vrouw, zoals die uit deel een naar voren kwamen, zien we hier terug. De edelvrouw is een voorwerp. Maar wel een zeer kostbaar voorwerp: wanneer zij werd uitgehuwelijkt, zorgde zij voor een vaste verbintenis tussen twee adellijke huizen. Bovendien kon zij, door kinderen te baren, het voortbestaan van het geslacht veilig stellen. Haar vruchtbaarheid

[p. 53]

was haar grootste waarde. Als moeder, als ‘draagster van leven’, kon de edelvrouw gezag uitoefenen: ze had volledige zeggenschap over haar zonen, tot hun zevende jaar, en ze kon op hun steun rekenen als ze na het overlijden van haar man bevoegd was via hen openbare macht uit te oefenen. De vrouw was echter ook ‘draagster van de dood’: men schreef haar banden met het bovennatuurlijke toe (zie ook het voorbeeld uit de Corrector) en tijdens begrafenissen had ze een leidende taak bij de uitvoering van uitvaartrituelen.

De manier waarop Duby in dit deel de genealogische geschriften interpreteert en becommentarieert, om de macht en, vooral, de onmacht van de vrouw te laten zien, is fascinerend. Hij vertelt over het ontstaan van verschillende adellijke huizen alsof hij er zelf bij was. Met de achterin het boek opgenomen stambomen bij de hand, kunnen we ons mee laten slepen door verwikkelingen die zich bijna als middeleeuwse soaps voor onze ogen ontrollen. Door zijn levendige stijl en soms ironische woordgebruik, weet Duby het (in onze ogen) schrijnende lot van bepaalde vrouwen heel dichtbij te brengen. Dat van de altijd zieke Béatrice I van Guînes bijvoorbeeld. Zij werd uitgehuwelijkt aan een adellijke Engelsman; deze belastte zich echter niet met het ‘sukkelende meisje’, en liet haar bij haar familie ‘tot het moment dat hij gebruik van haar kon maken’. Toen hij haar eindelijk een keer ontmoette, bekeek hij haar, bedankte voor de eer en vertrok weer. Vervolgens werd Béatrice ‘in de armen van een nieuwe echtgenoot geworpen. Te laat: zij overleed voor hij haar had bevrucht.’

De meest verbijsterende voorbeelden van misogynie vinden we nog wel in het laatste gedeelte van het boek. Daar komen de biechthandleidingen, bijbelcommentaren en preekvoorbeelden uit de vierde tot en met dertiende eeuw aan de orde. We krijgen te zien hoe de kerk zich door de eeuwen heen heeft ingespannen om de onstuimige sensualiteit en andere verontrustende eigenschappen van de vrouw in goede banen te leiden. Desalniettemin eindigt het boek met een stuk ‘Over de liefde’, waarin Duby toont hoe de positie van de vrouw aan het eind van de twaalfde eeuw iets verbeterde. Hij ziet 1180 als het tijdstip vanaf wanneer de mannen er, onder andere door de manier waarop de visie op de ‘zuivere’, geestelijke liefde zich ontwikkelde, aan gewend raakten de vrouwen meer als mens te behandelen. ‘Dat is hetgeen uit mijn onderzoek het duidelijkst naar voren is gekomen,’ zegt Duby op de laatste bladzijde van zijn werk. Toch beschouw ik het laatste deel als minder overtuigend dan de voorafgaande delen. Dit komt vooral doordat het onoverzichtelijk is. De bewijsvoering voor het ontstaan van iets dat op emancipatie van de vrouw lijkt, raakt bijvoorbeeld meer dan eens bedolven onder de vele namen en opvattingen van verschillende auteurs en Duby's vaak nogal paradoxaal aandoende interpretaties van hun geschriften.

Edelvrouwen in de twaalfde eeuw kent als geheel nog enkele nadelen. De tekst wordt af en toe ontsierd door tangconstructies die de vertaler om onduidelijke redenen meende te moeten gebruiken. Daarnaast is het voor een lezer die zich verder zou willen verdiepen, vervelend dat er geen literatuurverwijzingen zijn opgenomen. Het ontbreken van noten vergroot echter wel het leesgemak.

Soms heeft Edelvrouwen in de twaalfde eeuw meer weg van een

[p. 54]

roman dan van een wetenschappelijke studie en dit spreekt over het algemeen in het voordeel van het werk. Juist door Duby's meeslepende manier van verhalen, en door zijn ‘speculatieve’ benadering van bronnen die ons op het eerste gezicht heel weinig over edelvrouwen vertellen, is het een zeer bewonderenswaardig boek geworden. ‘Mannen zijn uiteindelijk degenen die tegenover vrouwen tekort zijn geschoten,’ zegt Duby in de laatste zin. In ieder geval één man heeft dat nu een beetje goed gemaakt...

Reindert van Eekelen