Vooys. Jaargang 15

Een verdwenen soort literatuur; over Antoon Coolen

‘Nederland moet gaan oppassen dat het niet het Los Angeles van Europa wordt.’ Dit is een opmerking die de krant- en tijdschriftlezer, radioluisteraar en t.v.-kijker de afgelopen tijd vaak tegengekomen zal zijn. Het beeld van een Europees L.A. met de wijken Rijnmond, Utrecht, en Brabant, het stadscentrum Amsterdam en een stadspark, met de schilderachtige naam ‘Het groene hart’ lijkt misschien ironisch bedoeld, het is niettemin een uiting van de bezorgdheid die in ons land bestaat voor de oprukkende urbanisering. Een bezorgdheid die blijkt uit de koude oorlog rondom het IJburgreferendum, het gesteggel over de toekomst van Schiphol, de verontwaardiging over plannen om eilanden voor de kust aan te leggen en het verzet tegen HSL en Betuwelijn. Maar niet alleen grote veranderingen in ons Hollands landschap stuiten op verzet; door inwoners van de Betuwe wordt geklaagd over de drommen motorrijders die hun zomerse rust komen verstoren en in een Utrechtse wijk is men verontwaardigd over het plan een braakliggend stukje grond te bebouwen, omdat zo weer een plek verdwijnt waar de hond uitgelaten kan worden.

Hoe ernstig de patiënt er aan toe is, wordt zichtbaar op de Kaart van Nederland. Dit is een initiatief van een aantal bezorgde planologen, die door middel van een kaart waarop alle bouwplannen tot en met 2005 in de bestaande bebouwing geïntegreerd zijn, willen laten zien dat Nederland door falend beleid in een steenwoestijn dreigt te veranderen. Deze boodschap is door de media opgepikt en de presentatie van de kaart in maart dit jaar was aanleiding om nogmaals de noodklok te luiden voor het Nederlandse landschap.

Deze verstedelijking of versteniging heeft ook invloed op de literatuur. Vrijwel iedere hedendaagse roman kenmerkt zich door een grootstedelijke setting, die verrassend vaak met de Amsterdamse situatie overeen blijkt te komen. Personages wandelen langs grachten, worden lastig gevallen door junkies en ontmoeten elkaar in grand cafés. In de poëzie lijkt het goudgele korenveld en lommerrijke laantje plaatsgemaakt te hebben voor trams, reclameborden en zonovergoten terrassen. De aandacht voor het platteland is inmiddels volledig verdwenen uit de literatuur. Slechts enkele decennia geleden waren de lotgevallen van boeren, arbeiders en dorpsbewoners stof tot schrijven voor toonaangevende auteurs. Alle grote Vlaamse schrijvers van voor de Tweede Wereldoorlog putten hun inspira-

[p. 38]

tie uit het landleven. Felix Timmermans bedacht het boertige personage Pallieter, dat met volle teugen van het leven geniet en boer Wortel, een man die door het leven getekend wordt, maar toch hoopvol blijft door zijn dagelijkse werk in de natuur. Stijn Streuvels liet een cynischer en realistischer beeld zien van het leven op het platteland. In De oogst wordt beschreven hoe een jongen, die meewerkt aan de graanoogst, ten onder gaat aan het zware leven. De grootste van de volgende generatie Vlaamse romanciers, Gerard Walschap, riep het personage Houtekiet in het leven. Een wildebras die van vrijheid houdt, in de woestenij een soort commune sticht en tot zijn spijt merkt dat die commune langzaam maar zeker in een gewoon en dus benauwend dorpje verandert.

Ook in Nederland is bovenstaande traditie aanwijsbaar. Zo beschreef Arthur van Schendel in De waterman het leven van een rivierschipper, die moet opboksen tegen de wetten van de natuur. De grootste vertegenwoordiger van dit type literatuur in Nederland was echter Antoon Coolen. Dit jaar is het honderd jaar geleden dat Coolen in het Limburgse Wylre geboren werd. Toen hij nog jong was verhuisden zijn ouders naar het Brabantse Deurne om daar een winkel te openen. Het grootste deel van Coolens jeugd speelde zich af in dit dorp in de Peel. Deze streek was toen een van de armste gebieden van Nederland en de inkomsten waren voornamelijk afkomstig uit het afgraven van turf in de veenmoerassen en wat kleinschalige landbouw. Van deze armoede, en vooral van de mensen die het moesten ondergaan, werd Coolen de chroniqueur.

Ter ere van Coolens honderdste geboortedag werd in de media weer wat aandacht besteed aan de inmiddels bijna vergeten schrijver. Zo stuitte ik in Hp/De Tijd op een artikel van Hans Hoenjet, waarin deze een poging doet tot een soort eerherstel voor Coolen. Hij pakt het meteen stevig aan, want hij trekt een vergelijking tussen Coolen en nobelprijswinnaar William Faulkner; dit zonder de ironie uit het oog te verliezen. De achterliggende gedachte hierbij is dat beiden een dorpsgemeenschap beschrijven, maar dat op een manier doen, die ver over de dorpsgrenzen heengaat. Zowel Coolen als Faulkner weten de kern van het menselijk leven te raken in hun microscopische beschrijving van het plattelandsleven. Alles wat voor de mens van belang is wordt weerspiegeld in de levens van die pretentieloze personages. Niet kunstenaars, koningen, politici of filmsterren, maar boeren en landlopers staan centraal. Leven en dood, goed en kwaad, schuld en boete, zonde en spijt, liefde en haat; in die Peeldorpen is het, net als overal in de wereld, aan de orde van de dag. Hoenjet voegt daar aan toe dat Coolen als hij een Amerikaans auteur was geweest in het rijtje Steinbeck, Caldwell en Faulkner genoemd zou worden, allemaal auteurs die het plattelandsleven thematiseren en vertalen naar de essentie van het menselijk bestaan. Aan het eind van zijn artikel raadt Hoenjet zijn lezers aan De goede moordenaar (voor een habbekrats) bij een antiquariaat aan te schaffen om een beeld te krijgen van zo'n Peelroman. Dat aanschaffen hoefde ik niet meer te doen, het boek stond al in mijn boekenkast en kostte inderdaad een habbekrats (een gulden vijftig), waardoor de stap kennis te maken met Coolen niet meer zo groot was.

De structuur van De goede moordenaar is bijzonder. Het boek is allerminst hecht gecomponeerd; de verschillende verhalen worden tamelijk willekeurig door elkaar verteld, en nergens wordt geprobeerd de lijnen bij elkaar te brengen. Het enige dat de verhalen met elkaar samenbrengt is dat ze spelen in dezelfde naamloze dorpsgemeenschap in de Peel. Vrijwel alle beschreven mensen behoren niet tot de goegemeente; integendeel, zij worden door de dorpsgemeenschap met de nek aangekeken. Dit zou samen kunnen hangen met de structuur; de

[p. 39]

manier waarop in De goede moordenaar de verschillende levensgeschiedenissen verteld worden, lijkt op de manier waarop dorpelingen verhalen over elkaar vertellen, over elkaar roddelen. Met name de geschiedenis van Nol Bonk, die het leeuwendeel van de roman uitmaakt, leent zich daar uitstekend voor. Deze onbesuisde woesteling wordt namelijk betrapt bij het stelen van een paar centen. Hij krijgt een waas voor ogen, steekt zijn buurman dood, wordt opgepakt en opgeborgen in de gevangenis. Zijn eenvoudige vrouw blijft evenwel van haar man houden, en is ondanks alles van mening dat Nol een goed mens is. De dorpsbevolking noemt Nol vanaf dan spottend ‘de goede moordenaar’. Een andere outcast in het dorp is de kluizenaar, hij heeft met niemand contact totdat een rondtrekkend artiestenechtpaar het dorp aandoet. De vrouw is hoogzwanger en moet bevallen, maar niemand is bereid de zwervers binnen te laten. De enige plek waar ze welkom zijn, is het hutje van de kluizenaar, waar de vrouw van haar kind bevalt. Als later de man zijn vrouw en kind achterlaat, besluit de kluizenaar zijn huis op te knappen en voor hen te zorgen. Maar na een tijdje vertrekt ook de vrouw met haar kind.

Ondertussen is er nog een kind geboren in het dorp; Hanneke, de vrouw van de moordenaar heeft een zoontje gekregen. Het kind kan onmogelijk van Nol Bonk zijn, omdat die nog steeds in de cel verblijft en de dorpsgemeenschap raakt er niet over uitgepraat wie van twee mogelijke kandidaten dan wel de vader is. Omdat het oude eenzame leven niet meer zo goed bevalt, haalt de kluizenaar Hanneke over om met haar zoontje bij hem in te trekken. Dit wonderlijke gezin leeft enkele jaren op uiterst eenvoudige en bijna achteloze wijze. De kluizenaar steekt turf, onderhoudt het huis en verbouwt wat groente en Hanneke zorgt voor het kind en de huishouding. Na verloop van tijd komt Nol Bonk vrij en hij voegt zich bij zijn vrouw en kind. Veel verandert er niet, alleen krijgt de kluizenaar nu gezelschap bij het turfsteken. Alle drie de volwassenen houden erg veel van het zoontje van Hanneke, dat een aantal lichamelijke en geestelijke gebreken heeft. Het kind sterft echter een tragische dood als het onder de wielen komt van de met turf geladen wagen van de kluizenaar. Met het kind verdwijnt ook de levensvreugde uit het armoedige huisje. Uiteindelijk koopt Nol Bonk het huis van de kluizenaar, die de bossen intrekt, en blijkt Hanneke opnieuw zwanger te zijn.

Tragikomisch zijn de passages over Fons en Willemien. Dit echtpaar heeft een hartgrondige hekel aan elkaar. Hun voornaamste twistappel is een telkens terugkerende situatie; de broodmagere en luie Fons gaat op de loop als er gewerkt moet worden en zoekt dan zijn toevlucht in de kroeg. Zo gauw zijn moddervette en werklustige vrouw Willemien merkt dat Fons verdwenen is, laat ze de varkens los waardoor Fons een hele tijd bezig is de beesten terug in het hok te krijgen en waarbij hij ook nog eens de hoon van het dorp over zich heen krijgt. Iedere keer dat deze situatie zich voordoet wordt hun wederzijdse haat groter. De zwartheid en uitzichtloosheid van het leven van Fons en Willemien weet Coolen bijna voelbaar te maken. Ontluisterend is het levenseinde van Fons, die door een dodelijke ziekte aan bed gekluisterd raakt, en dan volledig aangewezen is op Willemien. De verzengende haat die hij voor zijn vrouw voelt, brengt hem samen met de ziekte naar een gruwelijke dood. Dit gedeelte van de roman is bijzonder beklemmend en zwartgallig, maar door de onbenulligheid en alledaagsheid van de conflicten toch ook komisch.

Eveneens komisch, maar dan waarschijnlijk onbedoeld, is het dialectgebruik in de roman. Dit doet erg parmantig en kunstmatig aan, is vaak lelijk, en bovendien totaal onnodig. Om het boek leesbaar te houden voor mensen van buiten de streek gebruikt Coolen vanzelfsprekend geen echt dialect, maar maakt hij dialect van het standaard Nederlands door af en

[p. 40]

toe een vreemd woord te gebruiken of een bestaand woord op een wat afwijkende manier te schrijven. Hierdoor is het vlees noch vis. Zo begint de roman met de woorden ‘In diejen tijd was de kluizenaar zijn huis aan het bouwen.’ Het enige dialect aan deze zin is ‘diejen’ in plaats van ‘die’ en dit roept al gauw de vraag op waarom dit woord ook niet gewoon in het Nederlands kon. Daarnaast is het dialectgebruik in sommige gevallen ronduit lelijk. Een voorbeeld hiervan is het woord ‘hortje’ dat poosje of tijdje of iets in die geest betekent en tot vervelens toe gebruikt wordt. En ten slotte is het volstrekt nutteloos; een Chinees, die in de Nederlandse literatuur ten tonele wordt gevoerd, wordt toch ook niet half in het Chinees beschreven. Het procédé doet nog het meest denken aan de Arendsoogboeken, waarin Witte Veder een raar soort Indianen-Nederlands spreekt. Deze speciale variant van taalkunst voegt dan ook totaal niets toe aan het verhaal en leidt eigenlijk alleen maar af.

Raakt de lezer door het dialectgebruik afgeleid, door de vele natuurbeschrijvingen, waarmee Coolen aansluit bij de traditionele roman, gebeurt dat allerminst. In deze passages is hij vaak op zijn sterkst. Hij slaagt erin de juiste toon aan te slaan, waardoor de verlatenheid en troosteloosheid van de Peel krachtig overkomt bij de lezer. Dit landschap kan uitstekend dienen als decor voor De goede moordenaar door het pessimisme van de verschillende levensverhalen. De achterliggende gedachte van dit boek lijkt precies tegenovergesteld te zijn aan die van het sprookje. Aan het eind komt niet alles goed, op den duur gaat alles, ook het aanvankelijk geslaagde, mis. Deze pessimistische levensvisie maakt Coolen helemaal een kind van zijn tijd, de uitzichtloze jaren dertig, en laat zien dat de thematiek van Coolen moderner was, dan de stijl en vorm van zijn werk.

Al met al vind ik De goede moordenaar, in het licht van de historische context, een geslaagd boek. Om nu De goede moordenaar aan iedereen aan te bevelen, is misschien wat te veel eer. Het boek is best aardig, maar dan vooral als curiositeit, als representant van een verdwenen soort literatuur. De hedendaagse lezer in een verstedelijkt Nederland zal echter weinig boodschap hebben aan de tragische Fons, die iedere keer achter zijn varkens aan moet jagen en zal liever iets lezen wat dichter bij zijn eigen leefwereld staat.

Jeroen Kapteijns