Vooys. Jaargang 15

[p. 58]

Elisabeth Keesing, Hoe ruim een kooi ook is - leven en lot van Kartini en haar werk. Querido, 1996. f 35,-

Het meisje Kartini

In 1911 publiceert J.H. Abendanon Door duisternis tot licht, een selectie uit de brieven van een Javaanse jonge vrouw, die zeven jaar eerder overleden was: Kartini, de dochter van de regent van Japara. In 1900 had Abendanon, toen directeur van onderwijs op Java, met zijn vrouw een bezoek gebracht aan het verre Japara, om Kartini en haar zussen te ontmoeten. Abendanon was een voorvechter van beter onderwijs voor de inlandse kinderen, jongens èn meisjes, en hij zocht medestanders voor dit streven. Uit de ontmoeting ontstond een correspondentie, die de basis heeft gevormd voor het boek dat in die tijd grote indruk in binnen- en buitenland maakte.

Kartini werd in deze periode door de ‘ethische richting’, waartoe de Abendanons behoorden, gezien als een symbool voor hun humane koloniale politiek. Zij belichaamde de ideale samenwerking tussen de Nederlanders en de inlanders, die samen het mooie Insulinde tot ontwikkeling zouden brengen. Bovendien zagen zij in Kartini een jonge vrouw die de traditie losliet en zich op de moderne westerse cultuur richtte, waardoor zij zich vrij kon maken. Een ontwikkeling die de ‘ethici’ voor de hele Indische bevolking in gedachten hadden. Het symbool Kartini, dat zo ontstond, lijkt op deze manier nauwelijks op de Kartini die van 1879 tot 1904 leefde. Ook het beeld van Kartini dat tot op de dag van vandaag in Indonesië leeft, is niet in overeenstemming met de persoon, die we uit de brieven leren kennen. Zij wordt er gezien als een symbool voor de ontwaking van het Indonesische volk. Kartini is in deze visie een nationale heldin, die onder andere geëerd wordt door een (overigens slecht lijkende) afbeelding op de bankbiljetten van Indonesië. Daarnaast vereenzelvigen feministen zich met haar leven; zij zien in Kartini een vroege pleitbezorgster voor de rechten van vrouwen. Door al deze groepen is Kartini gebruikt ten behoeve van hun eigen idealen, en met dat doel voor ogen zijn onderdelen van haar levensverhaal tot mythische proporties opgeblazen.

Het manco van eerdere biografieën, door Indonesische auteurs, ligt in het verlengde hiervan; deze boeken bespreken vooral de mythe Kartini, terwijl de werkelijke Kartini op de achtergrond blijft. Dit is voor Elisabeth Keesing (1911) een van de belangrijkste drijfveren geweest om deze biografie te schrijven. Hierbij heeft zij het voordeel gehad, dat er sinds 1987 een complete uitgave van Kartini's correspondentie bestaat. De editeur F.G.P. Jaquet was in contact gekomen met een nazaat van de Abendanons, die een kistje in zijn bezit had, met daarin alle brieven van Kartini. Enkele kwesties waarover altijd onduidelijkheid had bestaan kon hij oplossen, doordat passages die in Door duisternis tot licht ontbraken door hem toegevoegd konden worden. Abendanon had namelijk bij het uitgeven van de brieven bepaalde passages geschrapt. In sommige brieven aan Stella Zeehandelaar en Rosa Abendanon had Kartini zich behoorlijk blootgegeven. Zij was bijvoorbeeld bijzonder openhartig over de verhoudingen binnen haar familie. Om de familie niet in een kwaad daglicht te stellen, koos Abendanon ervoor stukken van brieven te schrappen. In zijn eigen woorden: ‘Slechts die gedeelten liet ik overschrijven welke ik dacht dat de schrijfster voor openbaarmaking geschikt zou hebben geacht.’

De nieuwe informatie die de uitgave van Jaquet heeft opgeleverd gebruikt Keesing om hiaten in de vroegere levensverhalen over Kartini in te vullen. Zij besteedt veel aandacht aan het gezins- en familieleven en laat zien van wie Kartini steun kon verwachten, en van wie tegenwerking. Het is duidelijk dat de strijd die zij binnen de muren van de ouderlijke woning moest uitvechten zwaar was. Bovendien werd Kartini hierbij voor een dilemma geplaatst: om te bereiken wat zij wilde moest zij zich afzetten tegen de mensen van wie zij hield. Met name de relatie met haar vader werd door dit dilemma geken-

[p. 59]

merkt. Keesing slaagt er in deze gedeelten van het boek in een ‘levensecht’ en vooral genuanceerd beeld te geven van Kartini. Helaas doet haar stijl daaraan weer enigszins afbreuk. Keesing heeft weliswaar een vlotte pen, waardoor Hoe ruim een kooi ook is goed leesbaar is, maar haar stijl is af en toe té vlot voor het genre van de biografie. Door haar bloemrijk taalgebruik lijkt zij soms het leven van Kartini alsnog te romantiseren, terwijl het juist de opzet van deze biografie was mythes achterwege te laten. Keesing gebruikt bijvoorbeeld enkele keren Kartini's bijnamen - het wilde paardje, vogeltje - om te vertellen over haar vrijheidsdrang (‘het paard dat zich los wil maken van de teugels’) of de tijd dat ze gedwongen wordt binnen de muren van het ouderlijk huis te blijven (‘de vogel die in een kooi zit opgesloten’). Deze vergelijkingen lijken in de eerste plaats toegevoegd om esthetische redenen - inhoudelijk voegen ze niets nieuws toe - en dit verlangen naar ‘mooi’ schrijven komt soms in conflict met het hoofddoel van het boek, namelijk het geven van een waarheidsgetrouw beeld. Bij een zakelijkere stijl was Hoe ruim een kooi ook is meer gebaat geweest.

In Hoe ruim een kooi ook is wordt veelvuldig gebruik gemaakt van citaten uit de brieven van Kartini, wat de authenticiteit van het boek vergroot. Uit deze citaten blijkt dat de autodidact Kartini verbazingwekkend goed en helder Nederlands schreef, dat ook voor de hedendaagse lezer goed leesbaar is. Deze passages worden door Keesing veelvuldig aangevuld met contextinformatie over het Java van eind negentiende, begin twintigste eeuw, waardoor het boek ook een aardig tijdsbeeld geeft. Met name over de ‘ethische richting’ wordt veel verteld dat de moderne lezer niet zal weten. Keesing schenkt onder andere aandacht aan inmiddels vergeten mensen, als Van Deventer, Van Kol en Brooshooft, die de grote inspirators waren van de beweging.

Elisabeth Keesing gebruikte voor het schrijven van deze biografie hetzelfde procédé als eerder bij Constantijn en Christiaan, de levensbeschrijving van de twee zoons van Constantijn Huygens, en Het volk met lange rokken, over de verhouding van Huygens tot het vrouwelijke geslacht. Zij baseert zich (noodzakelijkerwijs) op bronteksten en archiefinformatie, en reconstrueert op grond van deze feiten het levensverhaal. De citaten uit de briefuitgaven van Abendanon en Jaquet zijn het raamwerk, waarin Keesing het verhaal heeft geplaatst. De brieven van Kartini zijn voor deze manier van werken uitermate geschikt omdat ze erg persoonlijk zijn. Daarom is deze biografie zeker geen dorre opsomming van levensfeiten geworden maar een boeiend relaas over de innerlijke strijd van een meisje dat iets nieuws wil, en daarin belemmerd wordt door de traditionele gewoonten en gebruiken van de wereld waarin ze opgroeit.

In het gezin van de regent Sosroningrat werd de kinderen enige ruimte geboden zich te ontwikkelen. Hij had zelf van zíjn vader een ‘Europese opvoeding’ gehad, en nog veel opmerkelijker was dat ook zijn zussen onderdelen van die opvoeding genoten hadden. Zijn eigen kinderen bood hij dezelfde mogelijkheden. Kartini mocht tot haar twaalfde naar een Europese lagere school gaan, waar zij Nederlands leerde. Maar de adat, de traditionele leefgewoonten op Java, gebood Sosroningrat zijn vanaf die leeftijd huwbare dochter thuis te houden, waar zij op de komst van een echtgenoot moest wachten. Samen met haar zussen Roekmini en Kardinah moet zij dan binnen de muren van het ouderlijk huis en erf blijven. Opmerkelijk en ontroerend is de manier waarop Keesing dit beschrijft; zij trekt een parallel met haar eigen leven, om precies te zijn met de tijd die zij in de Tweede Wereldoorlog in een Japans interneringskamp doorbracht. Zowel voor de Nederlandse vrouw, als voor het jonge Javaanse meisje, wordt het verlangen naar de buitenwereld gesymboliseerd door een boom achter de omheining.

Haar vader bezorgt Kartini in de periode dat zij thuis moet blijven Nederlandse boeken en tijdschriften. Door het lezen kan zij haar blikveld verruimen, heeft zij

[p. 60]

meer oog voor hetgeen buiten de vier muren die hun erf omringen, gebeurt. Ook mag zij van hem correspondenties onderhouden en enkele keren een artikel voor een tijdschrift schrijven. Door middel van deze contacten met Europese vrienden weet zij interesse te wekken voor de houtsnijkunst van Japara. Steeds opnieuw bestellen deze mensen kunstvoorwerpen, en het maken en verzenden hiervan wordt allemaal door Kartini en haar zussen geregeld. Dit is erg vooruitstrevend; voorheen mochten meisjes zich niet met zoiets bezig houden. Ondanks deze kansen en haar liefde en eerbied voor haar vader, is zij niet tevreden. In haar eigen woorden: ‘Hoe ruim en fraai en vol gerieflijkheden een kooi ook is, voor het vogeltje dat er in opgesloten wordt, is het een kooi.’ Elisabeth Keesing heeft uit deze zinsnede de titel voor de biografie gedestilleerd.

Het ‘wilde paardje’, zoals Kartini vanwege haar onstuimigheid door haar familieleden genoemd wordt, wil meer. Zij heeft zichzelf twee idealen gesteld. Ten eerste hoopt zij dat er in de toekomst voor de Javaan meer mogelijkheden komen om zich te scholen en te ontwikkelen, waarbij zij de achtergestelde positie van de vrouw op dit gebied benadrukt. Hieraan hoopt zij mee te kunnen werken door onderwijzeres te worden en een meisjesschooltje op te richten. Daarnaast staat haar leven in het teken van het verzet tegen de polygynie. In de Javaanse cultuur was het gebruikelijk dat een man meerdere vrouwen huwde. Naast een huwelijk uit liefde was er vaak ook een huwelijk uit ‘politieke overwegingen’ met een vrouw uit een vooraanstaand geslacht. Ook de vader van Kartini had twee vrouwen, wat lange tijd onbekend gebleven is doordat Abendanon alle passages die hiernaar verwezen weggelaten had. Uit Hoe ruim een kooi ook is blijkt hoeveel spanningen die situatie opleverde. Hoewel Moerjam door haar afkomst de officiële vrouw en naar buiten toe dus dé vrouw van de regent was, hield Sosroningrat het meest van zijn jeugdliefde Ngasirah, Kartini's moeder. Bovendien was Ngasirah de moeder van alle zoons van de regent; erg belangrijk in een cultuur waarin men bij de geboorte van een dochter eerder teleurgesteld dan blij is. Kartini trekt zich de problemen die deze situatie oplevert erg aan en het doet haar besluiten dat zij dit zelf nooit wil meemaken.

Gedurende haar korte leven vecht ze voor haar twee idealen: onderwijs voor alle Javanen, en vooral ook voor de meisjes, en het einde van de polygynie. Daarnaast wil zij zichzelf ontwikkelen; zij wil schrijven, studeren, corresponderen en lange tijd heeft zij het verlangen Japara te verlaten en naar Batavia of zelfs Nederland te gaan. Zowel in de strijd voor haar idealen als in haar persoonlijke groei botst zij geregeld met de adat, verpersoonlijkt door oom Hadiningrat, die waakt over de goede naam van de familie en ingrijpt wanneer Kartini's vader te toeschietelijk is. Veel van haar wensen blijven onvervuld en uiteindelijk wordt ook zij gedwongen te capituleren voor de traditie. Zij wordt uitgehuwelijkt aan de regent van Rembang, die al zes kinderen en drie vrouwen heeft. Op vijfentwintigjarige leeftijd, vlak na de geboorte van haar eerste kind, sterft Kartini.

[p. 61]

Dit is inmiddels ruim 92 jaar geleden, en toch is haar naam niet vergeten. De ‘ethici’, de Indonesische nationalisten, en de feministen hebben haar gebruikt voor hun zaak en de herinnering aan haar zodoende levend gehouden. Maar dit hadden ze niet kunnen doen wanneer Kartini niet zo'n oorspronkelijke en krachtige persoonlijkheid was geweest, die oprecht vocht voor haar idealen en daarom zo'n diepe indruk maakte op de mensen van haar tijd. Een sterk punt van deze Kartini-biografie is dan ook de ruime aandacht voor de persoon. Elisabeth Keesing beschouwt haar niet als een pion in het maatschappelijke schaakspel. De vraag ‘wie was zij’ is in deze biografie belangrijker dan de vraag ‘wat heeft zij betekend’ en ik denk dat Keesing daarmee een goede invalshoek heeft gekozen. De schrijfster van Hoe ruim een kooi ook is is er op deze manier in geslaagd een evenwichtig portret te schilderen en heeft bovendien de mythe Kartini tot menselijke proporties teruggebracht.

Jeroen Kapteijns