Vooys. Jaargang 15

Leesteken en Opperwezen

Tom van Deels bekende opstel ‘De komma bij Krol’ (Het oog in 't zeil, 1984) handelt voornamelijk over compositorische verschillen tussen voorpublicaties en drukken van Krols werk. Ondanks de veelbelovende titel wordt over diens interpunctie niet meer geconstateerd dan dat daarmee nogal eigenzinnig wordt omgesprongen. Hieronder wordt getracht wèl in te gaan op een zo marginaal verschijnsel als het particulier leestekengebruik van een schrijver: namelijk het aanhalingsteken bij Reve.

In de tram kan George Speerman, hoofdpersoon van De stille vriend, zijn ogen niet afhouden van een jongeman schuin tegenover hem: het moet de Marcel zijn die hem in het kader van de herenliefde ooit eenmaal thuis opzocht, een paar dagen later met een royale zelfgebakken vis kwam aanzetten en vervolgens spoorloos verdween. Maar zelfs wanneer Speerman, desgevraagd, zijn oude vlam de juiste uitstaphalte wijst, wordt hij niet herkend. Daarom zoekt hij in de laatste hoofdstukken van De stille vriend, na een weemoedige terugblik op hun zonderlinge romance, troost in een dagdroom over een wat betrouwbaarder type:

Dienstplichtig soldaat Hansje kwam dan op de grond naast Speerman zitten, en leunde met

[p. 41]

zijn blonde hoofdje tegen zijn luitenant aan. [...] ‘Hansje’, een blond, slank, bijna meisjesachtig diertje van een jongen, en Speerman, hadden zich reeds bij hun allereerste ontmoeting op onwederstaanbare wijze tot elkander aangetrokken gevoeld. [...] Soldaat Hansje heette voluit Hans van Dommelen (p. 108).

De tweede keer dat hij hier genoemd wordt krijgt de naam van deze fictieve wapenbroeder merkwaardigerwijze ineens aanhalingstekens, die echter niet terugkomen bij de beschrijving van zijn navolgend, tamelijk onmilitair gedrag. Wat bladeren wijst uit dat, bij de ruim zeventig maal dat Marcels naam viel, ook deze al af en toe van plotselinge aanhalingstekens voorzien werd (p. 68, 72, 87). Aan de uit het lood geslagen Speerman ligt het niet: wie, geïntrigeerd geraakt, in ander werk van Reve op zoek gaat naar dergelijke eigennamen met èn zonder aanhalingstekens, treft die mysterieuze leestekens aan bij de meest uiteenlopende personages, drieëntwintig in totaal.

Zo maakt de tegenover Artis wonende Treger, uit Bezorgde ouders, naar aanleiding van een krantenbericht over een met ouderloze poema's belaste oppasser, zich opvallend druk over diens voornaam: ‘Dat die jonge oppasser Gerrit heette? Waarom of van wie mocht een jonge oppasser geen Gerrit heten? [...] En verzon hij het nu of kon het echt zo zijn dat hij die jonge oppasser, door een collega of superieur of bezoeker, met de naam Gerrit had horen aanspreken?’ (p. 88). Nagenoeg in diens huid kruipt hij door vervolgens te bedenken: ‘Maar misschien had die “Gerrit” zelf geen moeder meer’, wat hem zo aangrijpt dat hij ‘in gedachten het warme, door zijn dierenzorg gespierd geworden lijf van Gerrit tegen zich aandrukte, om deze gerust te stellen [...]’ (p. 90). Als de echte Gerrit/‘Gerrit’ Rinus blijkt te heten, komt ook die naam met en zonder leestekens voor, terwijl een inmiddels à la Hansje uit De stille vriend opgeroepen ‘Arnold’ zijn aanhalingstekens meteen weer kwijtraakt. Bovendien wordt een tevergeefs benaderd Artisbezoekertje met de naam Harald of Harold - Treger verstaat het niet goed - daar eenmaal van voorzien (p. 262-263, 115, 282).

Opvallend is dat deze dubbele persoonsregistraties pas voor blijken te komen na Op weg naar het einde (1963), juist in dat werk van Reve dus waarin een conventionele verhaalstructuur vervangen is door het, al dan niet in briefvorm, schijnbaar rechtstreeks noteren van autobiografisch aandoende gegevens, zonder die ondergeschikt te maken aan een bepaalde plot: ‘Men vraagt mij wat ik beleef, ik lul maar wat over wat ik zie en meemaak, het ontslaat mij van de verplichting om werkelijk een afgerond geheel met kop, staart, etc. te leveren’ (interview uit 1966, In gesprek, p. 96). Wanneer pas in dit soort werk de eigennamen met-en-zonder-aanhalingstekens blijken op te duiken, ligt het voor de hand een verband te zoeken tussen gewijzigde schrijversstrategie en leestekenwildgroei. Omdat Reves werk vanaf Op weg naar het einde gekenmerkt wordt door spellinggrapjes, archaïsmen en spreektaalvaria, lijken ook de minder opvallende surprise-aanhalingstekens thuis te horen in een arsenaal van stijlmiddelen die elk op hun manier benadrukken dat daarin nog steeds des schrijvers eigen chaotische wereldbeeld wordt weerspiegeld. Ook in dit soort werk blijft het immers gaan om het sinds Werther Nieland vertrouwde thema: ‘Wel zag ik in dat het onmogelijk moest zijn alles wat er gebeurde te begrijpen en dat er dingen waren, die raadselachtig bleven en een mist van angst deden opstijgen’ (p. 73). Alleen heeft de schrijver sinds het verschijnen van de brievenboeken er dus van afgezien om nog te proberen in deze chaos met literaire middelen lijn te brengen:

Zo begint weer onafwendbaar de voortschuiving van mijn herinneringen, die ik ditmaal besloten heb niet te verzegelen, want misschien is de tijd nabij, waarop al deze ongeloofwaardige en nooit ergens verband mee houdende invallen,

[p. 42]

nauwelijks verwoordbaar als flarden van niet voleindigde gesprekken en nooit voltooide, dubbelzinnige beweringen zonder duidelijke herkomst, tezamen gevoegd zullen worden tot een door mij nimmer geweten profetie (Nader tot u, p. 60).

Terwijl hiermee de weg vrij bleek voor Meedogenloze Jongen, Revisme, Zinloos Feit, Vierde Persoon Gods en andere sinds 1963 in Reves werk opduikende bekende motieven, behelst alle structuur in het werk van Reve vanaf Op weg naar het einde niet meer dan bijvoorbeeld het aanbrengen van een proloog en epiloog (Oud en eenzaam), het construeren van een raamvertelling (Een circusjongen) of het op willekeurige momenten plaatsen van op elkaar aansluitende hoofdstuktitels (De taal der liefde). Alleen louter formele kunstgrepen verwijzen nog naar een schrijversupervisor, en zelfs in het bij uitzondering wel met een soort plot bedeelde De vierde man vraagt de verteller zich aan het slot af of het eigenlijk wel een verhaal mag heten wat hij heeft opgedist (p. 145).

Anders dan alle overige blikvangers hebben de onverwacht opduikende aanhalingstekens, naar hun aard, bovendien een betekenisverschuivende functie. Zoals zij in alledaags taalgebruik een woord ontheffen van zijn gebruikelijke betekenis, lijkt het Reve-personage door de tijdelijke leestekens immers de verhaalwerkelijkheid te ontstijgen, waardoor de lezer het zicht op diens status wordt ontnomen. Er wordt gesuggereerd dat de schrijver een soort speciale verstandhouding met hem erop na houdt. Zo kan zich boven elke reviaanse verhaalfiguur een bemoederende macht openbaren, die hem, hoe toepasselijk, even aanhaalt.

Niet zelden duiken die aanhalingstekens dan ook op wanneer de verteller zich een verhaalfiguur letterlijk lijkt toe te eigenen. Zo ontmoet in Nader tot u de ik-persoon een totaal reukloze jongeman van wie gemeld wordt: ‘Zijn voornaam bleek Gerard te zijn’, hetgeen nog eens bevestigd wordt: ‘Gerard - ik weet nu wel zeker dat hij zo heette - [...]’, maar die niet eerder ‘Gerard’ wordt dan wanneer het tot gewenste intimiteit kan komen (p. 95-97). Als de verteller vervolgens - lichaamsgeurgebrek blijkt toch te bezwaarlijk - zijn gedachten richt op Gerards vriend, straaljagerpiloot Frans (‘want zo heette de jongen’), gaan de aanhalingstekens over op diens naam. Immers: ‘Als “Frans” zich reeds de vruchteloze attenties van [Gerard] liet welgevallen, hoeveel gemakkelijker zou ìk mij dan met hem kunnen verenigen’ (p. 101, 104). Evenzo in Ouden eenzaam: zodra de ik-persoon een medevakantiekampgangertje ongemerkt tot op de huid genaderd is - hem wordt tussen diens truirand en broekband een belangwekkend litteken geopenbaard - heet de aanbedene ‘Wallie’ of ‘Wal’ (p. 157). Dat het in dit soort gevallen inderdaad een denkbeeldig inwijdingsritueel betreft blijkt ook uit De vierde man. In deze roman zet de verteller, hoewel verwikkeld in een verhouding met zijn gastvrouw, zijn zinnen op haar vriend zodra hij een foto van deze Herman ziet. Als hij wacht ‘op het ogenblik waarop zij mij over “mijn” mysterieuze, overweldigende, fatale “Herman” zoude gaan vertellen’ (p. 86), gebruikt hij bij ‘mijn’ de aanhalingstekens op de conventionele manier, maar door Herman die toe te bedelen blijkt dat hij deze alvast als ingeruild beschouwt: nog niet in werkelijkheid zijn Herman, dan toch wel al ‘Herman’.

[p. 43]

De Reve-personages van na 1963 lijken - juist in de chaos waarmee zij zijn opgescheept - per leesteken een vrijplaats toegewezen te krijgen, door daarmee, boven alle verhaalwerkelijkheid uit, verplaatst te worden naar een voor de lezer ontoegankelijke, onvatbare privésfeer. Dit kan gezien worden als het uitvloeisel van een karakteristiek-reviaanse vertellersobsessie: het zichzèlf zien als vreemde, een ‘zogenaamde’, slechts bestaand als tussen aanhalingstekens. In Tien vrolijke vertellingen wordt dan ook verzucht: ‘Ik bedacht hoe ik altijd mensen benijd had die van zichzelf in een of twee regels konden zeggen wie en wat zij waren, leeftijd, beroep, burgerlijke staat, beroep ouders. Ik ben helemaal niets, bedacht ik...’ (p. 156). Van daaruit is het een kleine stap naar het soort overpeinzingen als deze van Speerman: ‘Wat was waar, wat was echt, en wat was niet echt? Bestond hij zelf wel echt?’ (De stille vriend, p. 61), of van de verteller in Oud en eenzaam: ‘Ik had de vreemde gewaarwording [...] dat ook ikzelf een leugen en een verzinsel was’ (p. 254), die Frits van Egters' vermaarde verklaring tot zijn konijn aan het slot van De avonden spiegelen: ‘Ik adem, en ik beweeg, dus ik leef. Is dat duidelijk?’ (p. 200).

Reves aanhalingstekenraadsel leidt dus naar het door geen Leestekenwijzer te bestrijken gebied van de magie, die immers niet schept, maar oproept: hier krijgt geen bovenaardse macht een voorbeeld ter navolging aangeboden. Zoals eerder werd aangehaald, lag aan het rechtstreeks weergeven van Reves chaotische wereldbeeld de hoop ten grondslag dat ooit van hogerhand kon worden ingegrepen door al het geschrevene samen te voegen ‘tot een door mij nimmer geweten profetie’ (Nader tot u, p. 60). Nu licht de schrijver, in zijn literaire almacht, zijn personages leestekengewijs uit hun ordeloze context om zo een hogere instantie te tonen wat hemzelf zou moeten overkomen: een vorm van zielzorg die alleen een God op zich kan nemen. Want biedt het hier en nu geen uitzicht op houvast, dan moet de eigen werkelijkheid ontkend worden door te vertrouwen op toeverlaat daarbuiten:

God was de enige werkelijkheid, en wij waren slechts werkelijk in zoverre hij in ons was, en wij in hem. Indien dit zo was, en indien het waar was, dat God liefde was, dan moest dit betekenen, dat wij slechts werkelijk bestonden, in zoverre we liefhadden (Nader tot u, p. 55).

Of, kortweg: ‘Al het bestaande is een illusie en een begoocheling. God alleen bestaat niet en is daarom geen illusie en geen begoocheling’ (Brieven aan geschoolde arbeiders, p. 182). Het is dus naar die reddende werkelijkheid dat, bij wijze van minimaal schietgebed, Reves chaoswerende leestekens verwijzen. Maar wat wanneer de Redder het zèlf niet kan stellen zonder een dergelijke handreiking? ‘[...] mijn gedachten waren elders, of nergens... Niet meer bij het verhevene, of hoe je je “God” en Diens soortelijk gewicht diende voor te stellen: wat een treurige onzin allemaal...’ (Moeder en zoon, p. 269). En daar ligt, tussen de aanhalingstekens, Reves hele schrijverstragiek.

J.L. Dijkhuis

Geciteerd wordt steeds naar de eerste druk, behalve bij Werther Nieland (tweede druk van de gezamenlijke uitgave met De ondergang van de familie Boslowits) en De avonden (vierde druk).