Vooys. Jaargang 15

[p. 22]

De zonden van de lezer (3): Wellust
Jan Vorstenbosch

De verleiding is groot om de wellust van de lezer eerst en vooral in overdrachtelijke zin op te vatten: als het gevoel dat je kan overvallen wanneer je een pas gekocht, nog maagdelijk, boek in handen houdt en op de drempel staat van nieuwe leeservaringen. Vol verwachting klopt je hart en je hebt de neiging om meteen gretig aan te vallen, ware het niet dat je deze intieme handeling (hoewel gelegitimeerd door de zojuist verrichte koop) niet wilt blootstellen aan de blikken van al die anderen in de winkel. Ik beperk in zulke gevallen het voorspel maar tot de cover. Ik laat de geur van de nieuwheid tot me doordringen en streel de nog ongeschonden buitenkant. Vooral de boeken die nog luchtdicht verpakt zijn en door strak plastic worden omhuld, hebben dat genotzuchtige effect op mij. Ze dragen nog onbetwistbaar het vlies dat de zekerheid verschaft dat ze nog door niemand zelfs maar zijn ingezien. Het is het soort lust dat je ervaart wanneer je de eerste bent die zijn voetstappen zet in verse sneeuw. Een enkele keer heb ik zelfs het plezier mogen ervaren om een, meestal Frans boek, te treffen waarvan de pagina's nog aan elkaar vastgehecht zaten, zodat ik eigenhandig met een pas geslepen mesje de stoffelijke voorwaarde voor het ontsluiten van dit nieuwe domein van betekenissen mocht scheppen. Het voelt een beetje alsof je het zelf geschreven hebt.

Maar al deze gevoelens hebben toch meer te maken met de bibliofiel in de lezer dan met de wellusteling, meer met de estheet dan de erotomaan. Ze missen te zeer de kenmerken van de wellust, het ongeremde, blinde, ongecontroleerde, om ons op het spoor te zetten van de essentie van deze ondeugd van de lezer.

Het strelen van een boek kan misschien doorgaan voor een erotische sensatie, maar ik zou het niet als een ondeugd willen boekstaven om de relatie met een boek ermee te beginnen. Integendeel, het getuigt eerder van de deugd van de liefde. En om het lezen met het strelen van het boek te eindigen, dat zou ik zelfs als een van de hoogste expressies van consumptie van het gelezene willen aanmerken: een liefdevolle, tedere, dankbare uitwerking van het klassieke gebaar waarmee men een boek dicht doet en er de hand oplegt, mijmerend over de loop die het leven van de hoofdpersoon heeft genomen, over de schoonheid van de stijl, over de intrigerende structuur, letterlijk een handreiking waarin de band tussen lezer en boek en de intrinsieke waarde van het lezen zijn bevestiging vindt.

De sleutel waarmee we de poort naar de ondeugd van de wellust van de lezer wel kunnen ontsluiten, moeten we dus elders zoeken en wel - u had niet anders verwacht - in de onverbiddelijke associatie die van oudsher is gelegd tussen wellust en de seksuele drift, als de meest onberekenbare, ontembare, mysterieuze en gevaarlijke drift. Die sleutel moeten we zoeken in de ontkenning van de intrinsieke betekenis van het lezen, een ontkenning die het wezen van de pornografie uitmaakt. We moeten haar zoeken in de instrumentele functie die het lezen (overigens op grote afstand van kijken) over seks door anderen heeft voor het opwekken en ontladen van de eigen driften. De schrijfster Lydia Rood die zich een breed spectrum van genres eigen heeft gemaakt, van kinderboeken tot pornografie, heeft pornografie beschreven als boeken waar je wat mee moet

[p. 23]

doen en die bovendien ook uitdrukkelijk als zodanig bedoeld zijn, en als niet meer dan dat. Hand-boeken, zogezegd.

Nu is er over de vraag of de bedoelingen die de schrijver met zijn boek heeft - gemakshalve en in dit verband nogal dubbelzinnig zal ik het maar de boodschap noemen - er bij het lezen toedoen, in de literatuurtheorie uitgebreid geschreven. Ik geloof dat de uitkomst van dat debat toch voornamelijk is dat de bedoeling er niet erg toedoet. Evenmin trouwens als de bedoelingen van de lezer. De afwezigheid van het besef van die bedoelingen is juist dat wat het lezen tot een activiteit met een intrinsieke betekenis maakt. Daaraan zouden we een mooi criterium kunnen ontlenen om te beoordelen of we met literatuur of pornografie te maken hebben, en hoe het zit met de zonde van de lezer in dit verband. Als de bedoelingen van de schrijver er vingerdik bovenop liggen en zonder veel vorm van literair proces worden opgedrongen aan de lezer (hetgeen meestal af te leiden is uit een aanduiding als realistisch of fel-realistisch) dan hebben we met pornografie te maken. De ondeugd van de lezer bestaat er vooral in dat hij (of zij) zich tevreden stelt met deze instrumentele betekenis. Om verwijten dat dit wel een erg moralistisch standpunt is, te voorkomen: allereerst heb ik niks tegen hand-boeken, al bevatten ze meestal alleen dat wat je al weet, en ik heb al helemaal niks tegen het stimuleren van de seksuele drift. Maar we moeten de dingen wel uit elkaar houden en het gaat hier om de ondeugd van de lezer ‘als lezer’. Bovendien, dat lijkt me duidelijk, betekent dit alles helemaal niet dat de aanwezigheid van seksueel getinte of erotische passages zelf uit den boze is.

Integendeel, zou ik bijna zeggen. In veel gevallen maken die onvermijdelijk en zinvol deel uit van de werkelijkheid die het boek schept. Wat een boek tot pornografie maakt is de instrumentele strekking van het boek als geheel en dat kan ook het geval zijn wanneer er een brave morele boodschap in ligt, ook al besef ik dat ik het gangbare taalgebruik hier enigszins geweld aandoe.

Een uitzondering op het toegeven aan de zonde van de wellust, die dus een onderafdeling van de zonde van de instrumentalisering van het lezen is, wil ik maken voor het literatuuronderricht in de puberteit. Ik herinner me dat de boeken van Jan Wolkers in de bibliotheek van de middelbare school opvallend beduimeld waren, zonder dat de passages die de aandacht trokken, zich nu kenmerkten door het feit dat er zich een essentiële ontwikkeling in de verhaallijn voordeed. Die passages wisten blijkbaar op eigen kracht, zonder de dwang van het examen, interesse te wekken en dat is ook goed zo. Alle sublimering begint bij het libido en het literatuuronderwijs heeft het al moeilijk genoeg. Het lijkt me geen probleem wanneer er een kerndoel meelift met een van de meest dringende en intensieve interessen van de scholier.

Nog een ding over de betekenis van de wellust voor de lezer. In de bundel Een verlangen naar Ontroostbaarheid ontwikkelt Patricia de Martelaere een theorie over de soms merkwaardig sterke emotionele betrokkenheid van mensen bij het lezen van de lotgevallen van fictieve personages als Anna Karenina, Effi Briest en David Copperfield. Hun leven beroert mensen soms tot tranen toe, terwijl diezelfde men-

[p. 24]

sen eerder op de avond de gruwelen van hongersnood, marteling en rampen die het TV-journaal hen voorschotelt, ogenschijnlijk moeiteloos en emotieloos hebben verteerd, samen met het spreekwoordelijke bakkie chips. De Martelaere leest in deze ogenschijnlijk gevoelloze houding tegenover de realiteit een zeer elementaire en vitale manier om zichzelf te beschermen tegen ellende. ‘Want, de mens met zijn koppige bewustzijn en zijn pijnlijke geheugen, [...] is geneigd alles wat hij met anderen ziet gebeuren te ervaren als iets wat ook hem of haar zou kunnen overkomen.’ De werkelijkheid moet dus op afstand worden gehouden. Maar in de literatuur kan de lezer de ellende en de tragiek die het leven nu eenmaal met zich meebrengt, wel tot zich toelaten. Hij kan zich identificeren ‘zonder nadien de pijn van een reëel verlies te moeten overleven’. Ik weet niet of De Martelaere helemaal gelijk heeft (minstens zo wezenlijk lijkt me dat journaals alleen abstracte slachtoffers laten zien zonder ‘verhaal’: een miljoen doden is een statistiek, een dode een drama, en bij een kankergeval in Vinger aan de Pols zit ook ik al gauw te janken). Maar iets van het proces dat De Martelaere ontwaart (het tegen de werkelijkheid inlezen), zou de betekenis die de wellust soms heeft bij het lezen over passionele, vitale, onbeschroomde of juist gemankeerde, absurde, misvormde seksualiteit kunnen verklaren: omdat er op dit gebied juist te weinig aanbod is in het alledaagse, reële leven voor het koppige bewustzijn en het geheugen van de mens.

Bij mij riep dit idee een prachtige passage uit Joseph Conrads The nigger of the Narcissus in herinnering waarin het ook gaat om de relatie tussen leven en lezen. Conrad beschrijft de situatie aan boord van een zeeschip aan de vooravond van vertrek. Het camera-oog van de schrijver glijdt naar een enorme zeebonk die met ontbloot en getatoeëerd bovenlijf in alle rust een obligaat liefdesromannetje zit te lezen temidden van ruziënde en vloekende kornuiten. De verteller gaat dan verder: ‘What meaning can this rough, inexperienced soul find in the elegant verbiage of these pages? What excitement? - what forgetfulness? what appeasement? Mystery! Is it the fascination of the incomprehensible? - is it the charm of the impossible? Or are those beings who exist beyond the pale of life stirred by these tales as by an enigmatical disclosure of a resplendent world that exists within the frontier of infamy and filth, within that border of dirt and hunger, of misery and dissipation, that comes down on all sides to the water's edge of the incorruptible ocean, and is the only thing they know of life, the only thing they see of surrounding land - those life-long prisoners of the sea? Mystery!’ De passage staat in het teken van de metafoor van de grens, en precies het omgekeerde van wat Conrad hier beschrijft, vinden we bij schrijvers als Bataille en Klossowski: het driftige verlangen naar transgressie. Zonder tatoeages, zonder vloeken en bevrijd van ‘infamy’, ‘dirt’, ‘hunger’, ‘misery’ and ‘dissipation’ zijn we misschien toch nog steeds ‘life-long-prisoners of the sea’ die niet ontkomen aan de fascinatie van ‘an enigmatical disclosure of a world that exists’ - niet ‘within the frontiers of infamy and filth’, maar juist ‘within the elegant verbiage’ van het alledaagse leven.