Vooys. Jaargang 15

Vincent de Haas, De opgebroken straat. Een intertekstuele analyse van De komst van Joachim Stiller in het licht van Lukas 24. Boekencentrum, 1996. f 39,50.

Emmaüs in Antwerpen

De bijbel is een onuitputtelijk boek. Dit bedoel ik niet als reclame, maar puur als constatering. Schrijvers krijgen er geen genoeg van om de verhalen uit de bijbel na te vertellen, te variëren, uit te leggen, tegen te spreken - wat je allemaal met verhalen kunt doen is met die uit de bijbel gedaan, en wie ze een beetje kent, komt ze overal tegen. Het is geen nieuws dat ook een schrijver als Hubert Lampo zich door de bijbel laat inspireren. In deze studie, als proefschrift verdedigd aan de Katholieke Universiteit Brabant, wordt onderzocht hoe de precieze relatie is tussen Lampo's bekende roman De komst van Joachim Stiller en de bijbel; daarbij wordt Lukas 24 aangewezen als de sleuteltekst. De komst van Joachim Stiller moet gelezen worden als een transformatie van Lukas 24.

Lukas 24 is het verhaal van de verschijningen van Jezus na zijn dood. Vrouwen vinden zijn graf leeg, waarna twee mannen hem ontmoeten op de weg naar Emmaüs zonder hem direct te herkennen, en ten slotte verschijnt hij in de kring van zijn leerlingen. Vooral het verhaal van de ‘Emmaüsgangers’ is hier van belang. Pas als Jezus, die al urenlang met de twee mannen is opgetrokken en al die tijd over zichzelf heeft gesproken, met hen aan tafel zit en het brood breekt, gaan hun de ogen open. Op datzelfde moment verdwijnt hij uit hun midden, maar zij weten genoeg: ‘Was ons hart niet brandende in ons, terwijl hij tot ons sprak op den weg en terwijl hij ons de Schriften opende?’

Die laatste tekst, Lukas 24:32, vormt het motto van Lampo's roman. Het proefschrift van Vincent de Haas wil dus aantonen dat met dat motto de kern van het boek geraakt is, en dat de roman met de traditionele kwalificatie ‘magisch-realistisch’ onvoldoende recht is gedaan. Dat is niet alles: De Haas wil met zijn studie tevens een methode aan de hand doen om ook in andere boeken de meestal complexe relatie tussen bijbelverhaal en ‘navertelling’ in kaart te brengen. Hij zoekt daarbij aansluiting bij de moderne narratologie en bij eerdere methoden om intertekstuele netwerken bloot te leggen, en stelt waar nodig aanpassingen voor.

Narratologie, intertekstueel; de termen ‘openbreken’ en deconstructie ontbreken evenmin. Dit is moderne literatuurwetenschap. Dat kan een aanbeveling zijn, maar is het niet per se, en het moet mij van het hart dat

[p. 63]

de stijl van deze auteur het boek niet altijd tot een genoegen maakt om te lezen. ‘Het is met wetenschappelijke arbeid als met fietsen berg op,’ vertrouwt hij ons in de eerste zin van zijn ‘Woord vooraf’ toe. Als ik de vergelijking niet zo verschrikkelijk afgezaagd vond, zou ik zeggen dat hetzelfde voor de lectuur van zijn boek gold - ik voelde mij soms Tommy Simpson. Nu zal het een rol spelen dat ik nooit erg dol ben geweest op het er-is-meer-in-hemel-en-aardegenre à la Lampo, en ik ben ook geen narratoloog. Maar ik wil graag weten hoe een boek ‘werkt’, en daarvoor moet je nu eenmaal vaak meer doen dan het alleen maar lezen.

In De komst van Joachim Stiller is sprake van een briefschrijver, die er om diverse redenen eigenlijk niet kan zijn. Als hij toch komt, verdwijnt hij praktisch op hetzelfde moment, en ten slotte is hij er zelfs niet níet - zijn lichaam ontbreekt waar het zou moeten zijn. Is hij er dus misschien toch wel? Het verband met het bijbelverhaal wordt, zoals gezegd, in het motto al duidelijk aangegeven. Maar er spelen meer bijbelteksten in de roman een rol. Er is geen één-op-éénrelatie maar een netwerk van verwijzingen, die alles bij elkaar de ‘boodschap’ van de roman bepalen. Dat netwerk wordt hier ontrafeld, door nauwkeurig te analyseren hoe de beide verhalen, zowel de roman als de tekst van Lukas, verteld worden en door wie, waar en wanneer ze spelen enzovoort - de bekende vragen, die in principe al bij Aristoteles te vinden zijn en die in de moderne narratologie tot zo'n verfijnd instrumentarium van onderzoek zijn uitgebouwd. Voor de conclusie citeer ik de auteur zelf:

Op basis van het verschijnsel dat in KJS [de in de studie gehanteerde afkorting van de roman] woorden en inhouden verwerkt zijn uit Lukas 24, kon ik een nieuwe interpretatie geven van de roman. Na de ontrafeling van het kluwen [van teksten en verwijzingen] kwam een andere betekenis van de roman aan het licht dan de bestaande magisch-realistische duiding. Het boek verklaart hoe Jezus plots weer aanwezig kan zijn in de moderne wereld.

Dat laatste zinnetje vraagt natuurlijk om een reactie. Een boek ‘verklaart’ volgens mij niets, behalve aan iemand die er zijn eigen leven in herkent. De wereldliteratuur kent eindeloos veel verhalen waarin een oud verhaal is geactualiseerd en op die manier ‘waar gemaakt’ - maar dan toch alleen op die manier, en zolang als het verhaal duurt. Zoals, om een voor de hand liggend voorbeeld te noemen, in de poëzie van Achterberg ‘iets’ kan gebeuren, maar alleen in de gedichten zelf. Wat intussen, dat is iedereen hopelijk met mij eens, bepaald niet niets is.

Maar afgezien daarvan - theoloog ben ik ook al niet - is dit verder een goed boek, dat wil zeggen: geeft het ons inzicht in Lampo's werk en in de manier waarop in het algemeen relaties tussen teksten geanalyseerd kunnen worden? Mijn antwoord is: ja, maar. Ja, inzoverre de analyses mij wel overtuigen. Het is altijd boeiend om te zien hoe er uit een massa letters en woorden iets van betekenis ontstaat, en geen kwaad woord over een methode die dat inzichtelijk kan maken. Maar toch. Naar mijn idee wordt hier wel erg veel overhoop gehaald om tot een betrekkelijk gering resultaat te komen: een nieuwe interpretatie van De komst van Joachim Stiller, die ongetwijfeld meer recht doet aan de roman dan de bestaande interpretaties, maar die toch al duidelijk door de auteur zelf was aangereikt. Volgens mij is er niet zoveel voor nodig om te zien dat het grondmotief van Lukas 24, net als dat van Lampo's roman, ‘epifanie’ (onthulling) is. Moesten daarvoor beide verhalen, dat van Lukas nog wel in de grondtekst (hoofdstuk 4 en 5), zo uitputtend worden geanalyseerd? Het lijkt mij dat Lampo en zijn lezers toch alleen het ‘bekende’ bijbelverhaal in hun hoofd (gehad) hoeven te hebben om er iets mee te kunnen doen, respectievelijk om te zien dat er iets mee gedaan is. Wie trouwens ziet hoe De Haas

[p. 64]

in ditzelfde boek, hoofdstuk 10, de verhouding behandelt van het boek Genesis tot Lampo's andere ‘bijbelse’ roman, De belofte aan Rachel, ziet dat hij daar veel sneller klaar is - terwijl ik toch niet het idee heb dat we dan nog veel missen.

Ik spreek hier als betrekkelijke buitenstaander: niet als vakgenoot, maar als geïnteresseerde lezer. De Haas heeft mij veel over het boek van Lampo geleerd. Maar ik ben niet overtuigd van de noodzaak van zijn werkwijze. Zelf ziet hij zijn boek als een ‘uitdaging’ om de erin gehanteerde leesstrategie ‘aan te scherpen en te toetsen aan andere literaire werken’. Ik mag er niet aan denken. Zeker, een methode kan altijd verder geperfectioneerd worden. Maar de vraag is of het moet. Het is misschien een kwestie van temperament, maar ik voel niet zoveel voor een benadering van literatuur die de richting van destijds de scholastiek opgaat: methodisch volmaakt, maar bijna niemand die er nog veel wijzer van wordt.

Ton van Strien