Vooys. Jaargang 15

[p. 57]

recensies

Elrud Ibsch, Anja de Feijter, Dick Schram (red.), De lange schaduw van vijftig jaar. Voorstellingen van de Tweede Wereldoorlog in literatuur en geschiedenis. Garant, 1996. f 34,

Worstelen met een morele erfenis

Het ‘herdenkingsjaar’, 1995, bracht een extra grote stroom boeken teweeg die op de een of andere manier met de Tweede Wereldoorlog te maken hadden; de aandacht van zowel lezers als schrijvers bleek ongekend groot. De jaarlijkse boekenweek haakte in op de herdenking en kreeg als titel De vijftigste mei. Talloze romans, dagboeken, herinneringen, novellen en andere documenten zijn voorhanden voor de geïnteresseerde lezer. Wie echter verder wil lezen dan primaire literatuur, heeft aanmerkelijk minder keus: er blijkt nauwelijks onderzoek te zijn verricht naar de invloed van de Tweede Wereldoorlog op literatuur en kunst. Een aantal wetenschappers van de letterenfaculteit van de Vrije Universiteit constateerde dit hiaat en besloot aanzet te geven tot het bestuderen van deze invloed. In 1990 verscheen Overal Sporen, waarin vertegenwoordigers van uiteenlopende disciplines uiteenzetten hoe de Tweede Wereldoorlog in ‘hun’ kunstvorm is verwerkt, hoe dat bestudeerd is of hoe men dat zou kunnen doen. Het resultaat is een bonte verzameling essays over proza, poëzie, schilderkunst, architectuur, film, drama, en zelfs psychologie en pedagogiek. De boodschap is evenwel eenduidig: dit is een onontgonnen terrein, waar voor onderzoekers vele schatten te vinden zijn.

Voor diezelfde initiatiefnemers was het jaar 1995 aanleiding om de stand van zaken nogmaals te beschouwen. Op 27 en 28 april 1995 vond aan de Vrije Universiteit een symposium plaats met de titel De lange schaduw van vijftig jaar. De bijdragen aan dit symposium zijn gebundeld en onder dezelfde titel verschenen. Uit de ondertitel Voorstellingen van de Tweede Wereldoorlog in literatuur en geschiedenis blijkt dat ditmaal kunst voor geschiedenis is verruild. Toch zijn slechts twee van de vijftien artikelen door historici geschreven. Deze twee bijdragen staan erg op zichzelf en gaan eigenlijk niet over de invloed van de Tweede Wereldoorlog op de geschiedenis, maar over hoe de Nederlandse bevolking omgaat met haar recente verleden.

De historici Hermann von der Dunk en Gjalt Zondergeld nemen beiden de Clingendael-enquête (1993) als uitgangspunt. Uit deze enquête is op verontrustende wijze gebleken dat de Nederlandse jongeren anti-Duitse gevoelens koesteren. Deze sentimenten lijken vooral samen te hangen met de onverminderde aandacht voor de Tweede Wereldoorlog. Von der Dunk verbaast zich over deze belangstelling, die in Nederland zoveel groter is dan in omringende landen. De beide geschiedwetenschappers schetsen na de probleemstelling de verhouding tussen de twee buurlanden en wijzen daarbij op dezelfde punten. De Duitse cultuur was zeer geliefd voor de Tweede Wereldoorlog en in de Eerste Wereldoorlog was Nederland, hoewel neutraal, eerder Duits- dan Engelsgezind. Deze voorkeur en het feit dat Nederland voor het laatst in 1830 in een oorlogssituatie had verkeerd, maakten de Duitse bezetting tot een enorme schok. In de jaren vijftig nam de antipathie tegen Duitsers af, om in de zestiger jaren in volle hevigheid terug te keren. Vreemd genoeg ook onder degenen die de Tweede Wereldoorlog niet hadden meegemaakt. Deze gevoelens zijn deels te verklaren door de hernieuwde aandacht voor de Tweede Wereldoorlog in de media: in deze tijd verschenen Pressers Ondergang en de eerste delen van De Jongs beroemde standaardwerk; bovendien werd de zeer goed bekeken televisieserie De Bezetting uitgezonden. Tegelijkertijd kwam in de politiek een sterke linkse beweging op, die zich ondermeer verzette tegen het huwelijk van prinses Beatrix met de Duitse Claus, en de West-Duitse aanwezigheid

[p. 58]

in de NAVO waarbij zelfs voormalige nazi's als generaals optraden.

Volgens Zondergeld zou een terugkeer naar een degelijk geschiedenisonderwijs de ongenuanceerde afkeer voor Duitsers kunnen opheffen. ‘Doordat leerlingen weer gaan leren over de Tachtigjarige Oorlog tegen Spanje, de tien zee-oorlogen tegen Engeland, de vijf oorlogen tegen Frankrijk, de éne oorlog tegen België, de vele oorlogen in Indonesië en warempel ook nog de twee oorlogen tegen Zweden en Algerije zal misschien de éne oorlog met Duitsland wat kunnen worden gerelativeerd.’ Hoewel het onderwijs misschien best verbeterd kan worden, zie ik geen been in Zondergelds oplossing. De meeste Nederlanders die nu leven hebben de Tweede Wereldoorlog inderdaad niet meegemaakt. Deze éne oorlog is echter wel zó kort geleden dat hij zich ondermeer heeft afgespeeld in de straten waarin wij dagelijks rondwandelen en dat de slachtoffers en daders nog tussen ons leven. Bovendien, worden leerlingen veel verdraagzamer door de kennis dat de mensheid voortdurend oorlogvoert? Von der Dunks verklaring voor deze onverdraagzaamheid is wat mij betreft plausibeler. Hij betoogt hoe de Nederlandse samenleving in de ban was van ‘goed’ en ‘fout’. Onmiddellijk na de oorlog werden degenen die ‘fout’ waren, gestraft, waardoor de rest van de samenleving zich haast automatisch ‘goed’ kon voelen. Langzaamaan bleek dat er tussen ‘goed’ en ‘fout’ een zeer grote ‘grijze’ zone had bestaan, waarvoor historici de term ‘accommodatie’ uitvonden. Ook werd duidelijk dat uit Nederland meer joden gedeporteerd waren dan uit enig ander West-Europees land, en dat hier meer Waffen-SS-vrijwilligers zich gemeld hadden dan elders. Ter compensatie van deze medeplichtigheid bleef de focus bijna dwangmatig gericht op het verzet en op de slachtoffers. Von der Dunk besluit met de constatering dat herdenken pas een gezonde manier van omgaan met het verleden is, wanneer de samenleving zich uit de houdgreep van deze trauma's weet te bevrijden.

Het onderzoek naar de invloed van de Tweede Wereldoorlog op literatuur is veel minder ver gevorderd dan het historische onderzoek. Dat blijkt ook uit de bijdragen aan De lange schaduw van vijftig jaar. Allerlei soorten teksten van zeer verschillende auteurs komen in de bundel aan bod zonder onderling verband. Het zou de bedoeling geweest kunnen zijn de veelzijdigheid aan onderzoek te weerspiegelen, maar het zou ook kunnen dat de wetenschappelijke stand van zaken nog niet zo veel is veranderd sinds Overal Sporen, wat de afzonderlijke bijdragen overigens niet minder interessant maakt. Marius Buning laat op boeiende wijze zien hoe de thematiek van de Shoah een belangrijke rol speelt in het werk van de Amerikaanse auteur Chaim Potok, wiens oeuvre doorgaans vooral geassocieerd wordt met het leven in de orthodox-joodse buurten van New York. Potok stelt zelf: ‘... for thinking people, Jew or non-Jew, I don't think it is possible to think the world anymore in this century without thinking Holocaust’.

Verschillende auteurs van de bundel blijken met hun onderwerp te hebben geworsteld: wat doet ‘mijn schrijver’ met de Tweede Wereldoorlog? Hoe wordt deze weergegeven? En vooral: kan dit wel door de beugel? Wat is de twijfelachtige uitkomst van de optelsom: ‘oorlogsmisdaden worden door mensen begaan’ en ‘ik ben een mens’? Romans over de Tweede Wereldoorlog zijn niet zo maar romans. De link met de recente geschiedenis is een soort open wond. Desondanks vind ik het jammer dat sommige auteurs wel heel erg voorzichtig blijven. Anton van Harskamp besluit zijn beschouwing over Wim Kayzers roman Onfatsoenlijke herinneringen met de constatering dat ‘slachtoffers van de Shoah worden gebruikt, juist in hun meer levens-pessimistische gedaante, om iemand van

[p. 59]

na de oorlog een troostende vorm van zelfkennis te verschaffen. Dat is bedenkelijk.’ In de conclusie van Dick Schrams artikel over Armando's oeuvre kunnen we lezen: ‘Armando's werk is mooi maar ook bedenkelijk en te denken gevend’. Na een uitgebreide bespreking of analyse van een uit persoonlijke voorkeur gekozen auteur of werk zou het niet misstaan iets meer te constateren dan enkel: ‘Het is bedenkelijk’.

Alleen Elrud Ibsch gaat in haar artikel ‘Literatuur en Shoah: van getuigenis naar postmodern verhaal’ expliciet in op deze ethische problematiek. Getuigenissen en memoires, die ‘mogen’, daar is iedereen het wel over eens. Maar de tijd nadert dat de ooggetuigen zelf niet meer zullen kunnen schrijven. Volgens Ibsch betekent dit het aanbreken van een nieuw tijdperk, waarin de Shoah als het ware wordt ‘vrijgegeven’. Het thema wordt beschikbaar voor ‘niet direct betrokkenen’ hetgeen tot gevolg heeft ‘dat er ruimte ontstaat voor interpretatie en dat de keuze van de genres en de combinatie van thematische elementen niet meer aan restricties onderworpen zijn’. Een voorbeeld van zo'n vrije behandeling van de Holocaust is Time's Arrow van Martin Amis. In deze roman is het verloop van de tijd omgedraaid als een achterstevoren afgespeelde film. Aangezien het leven van een personage wordt beschreven, spreekt voor zich dat het verhaal begint met zijn sterven. Althans, in deze omgekeerde tijd is sterven geen sterven meer. Na enkele hilarische beschrijvingen van processen als ‘eten’ en ‘naar de wc gaan’, blijkt het hoofdpersonage, dat alsmaar vitaler wordt, op een bepaald punt in zijn leven commandant in een vernietigingskamp te zijn. Dan is dit gebruik van tijd niet komisch meer maar zeer schrijnend. Sterven is geen sterven meer en het vernietigingskamp is een plaats van schepping geworden, waar talloze mensen uit as tot leven worden gewekt, en van kleren voorzien op de trein worden gezet. Ibsch bespreekt drie andere postmoderne verhalen waarbij zij de historische context van de schrijver zwaar laat meewegen. Tot slot concludeert zij dat een postmoderne of groteske behandeling van de Shoah acceptabel is onder de voorwaarde dat hier een leereffect aan verbonden is. Een schrijver mag niet zo maar voor de artistieke aardigheid met de Holocaust gaan spelen. Maar dat is niet de enige conditie: ‘voor een joodse auteur behoren groteske uitvergrotingen en grensoverschrijdingen eerder tot de mogelijkheden dan voor een niet-joodse schrijver’.

De Tweede Wereldoorlog is een onderwerp waar je makkelijk je vingers aan kan branden. Daar zijn de auteurs van De lange schaduw van vijftig jaar al te zeer van doordrongen. Sommigen blijven in voorzichtigheid steken. Liever dat dan een enkel slachtoffer van het grote, onuitsprekelijke leed onbedoeld kwetsen. Schrijvers van primaire teksten zullen zeker ook nadenken over de kwestie ‘wat kan en mag?’ maar gaan dan gelukkig verder, en experimenteren als Martin Amis en Philip Roth, die fantaseert over de levens van Anne Frank en Franz Kafka, alsof zij niet jong gestorven zijn. Het wat mij betreft verlossende woord wordt uiteindelijk door Marcel Möring gesproken, die de bundel afsluit: ‘Mijn teleurstelling om het mislukken van Amis' boek [Time's Arrow] is groot, maar ik verwelkom zijn brutale zelfverzekerdheid. [...] Roth gebruikt in die twee teksten de Anne Frank- en Franz Kafka-iconen, hij neemt alle connotaties die we bij die moderne heiligen hebben en maakt er schaamteloos literatuur van. En hij heeft gelijk. Zoals Reve het recht had om God in de gedaante van een grijs ezeltje te bezitten, mag elke schrijver de Tweede Wereldoorlog en alles wat daarbij hoort naar zijn schrijftafel slepen en, alsof hij een kleine jongen met een wekker is, uit elkaar halen en weer in elkaar proberen te zetten.’

Karin Smeets