Vooys. Jaargang 15

[p. 40]

Duo
Decimo
Waarom ik schrijversbrieven niet meer leuk vind

Van Eeden, Elsschot, Boon, Du Perron, Ter Braak, Van Deyssel, Verwey, Nijhoff, Van Ostaijen - zowat alle groten uit onze wat oudere literatuur schreven brieven. Ik denk dat ik ze wel zo'n beetje allemaal gelezen heb. Voor zover ze gepubliceerd zijn natuurlijk, want archieven bezoek ik niet. Een echte liefhebber was ik.

Ik was vooral op zoek naar documenten van jonge, liefst zeer jonge schrijvers die eigenlijk nog niet echt schrijver waren. De Schwärmerei, de leugens over wat het jonge dichtertje allemaal wel niet gelezen had (‘reeds op mijn negende had ik de ganse Balzac gelezen’ en zo) vond ik prachtig.

Nijhoff correspondeerde als knaap met zijn vriendje Van Vriesland. Ik geloof dat ik net zélf zo'n beetje de Republiek der Letteren begon te ontdekken toen de dweperige brieven vol gesublimeerde jongenserotiek in de NRC werden gepubliceerd. Ik verslond ze en nam mij voor ook zulke stukken te gaan schrijven als de inleiding op de brieven, die de redactie van het katern erbij had opgenomen.

Ik ben dus maar Nederlands gaan studeren. Ik associeerde dat vak met literaire romantiek en meende verder mijn hele leven lang brieven van dichters te kunnen lezen. Ik schreef een doctoraalscriptie die voor drie kwart gebaseerd was op brieven.

Ik verkeerde, geloof ik, in de veronderstelling dat brieven iets geheims hebben. Dat wil zeggen: ik waande mijzelf in de positie van ingewijde; de letterkundige (in spe) die niet alleen die gedichtjes gelezen heeft, maar ook nog alles weet van wat de dichter erover geschreven heeft in privé-brieven.

Alles weet...

Er is geen grotere misvatting dan deze: de letterkundige weet alles (van literatuur, een schrijver, een gedicht). En in de cultuur van brievenedities zie ik, ten onrechte maar desalniettemin tot mijn steeds grotere ergernis, de verbreiding van dat misverstand bevestigd.

Een jaar of wat geleden, toen mijn brievenliefde al goeddeels was uitgedoofd, besloot ik mij eens duchtig op te sluiten in het oeuvre van Paul van Ostaijen. Ik had, gezien mijn tanende belangstelling voor het literatorenepistel, een slimmere keuze kunnen maken.

Van Ostaijen is een groot dichter. Zo'n dichter die, als hij eenmaal dertig jaar dood is, tot halve godheid wordt gepromoveerd. In de reflectie op het werk van zo'n dichter lees je na verloop van tijd nergens meer een onvertogen woord. Inderdaad wachten de Van Ostaijen-isten zich er wel voor de dichter tegen te spreken. Zijn Woord is Wet. Vooral als dat in brieven staat. In brieven, zo heeft hij immers zelf gezegd, wordt wérkelijk gesproken: van kunstenaar tot kunstenaar.

En zo is het gekomen: wat we van deze dichter weten, weten we dankzij brieven. Van geen andere modernist uit ons taalgebied zijn zoveel brieven gepubliceerd. Een proefschrift uit 1970, een aangeklede brieveneditie, wordt nog steeds overal ‘de basis van alle Van Ostaijen-onderzoek’ genoemd.

Is dat nu erg, vraagt de lezer zich misschien af. Het is toch zeker goed dat er van Van Ostaijen zoveel brieven zijn gepubliceerd? Kan het je wat schelen dat mensen die brieven zo belangrijk vinden?

Ja, dat kan me wat schelen. Aan de hand van een recente bijdrage aan de literatuur over Van Ostaijen zal ik proberen uit te leggen waarom.

Vorig jaar hadden wij, mijn vrienden van de Van Ostaijen-club en ik, feest. Onze held werd 100. Het eeuwfeest heeft een ware hausse van publicaties over de dichter teweeggebracht. Een van de opvallendste bijdragen aan de feestvreugde verscheen al aan de vooravond van het Van Ostaijenjaar: José Boyens' prachtig vormgegeven De genesis van Bezette stad.

De titel van Boyens' boek zet

[p. 41]

je op een spoor. Je zou erbij kunnen denken aan de bijna gelijknamige studie van Ronald Bush, The Genesis of Ezra Pound's Cantos, of aan G.J. Dorleijns genetisch-interpretatieve beschouwingen bij enkele gedichten uit Leopolds nalatenschap (Schuilgelegen uitzicht)- twee associaties die voor dit Van Ostaijen-boek een bepaald verwachtingspatroon wekken: het zou wel eens om een interpretatieve studie van de totstandkoming van Van Ostaijens befaamde bundel kunnen gaan. Maar: genetisch-interpretatief commentaar zoekt men in Boyens' boek vergeefs. Het betreft een smaakvol uitgegeven editie van de brieven die Oscar Jespers in de periode 1920-1921 schreef aan zijn vriend Van Ostaijen.

Wéér brieven.

Jespers' brieven aan Van Ostaijen (Van Ostaijens aandeel van de correspondentie ging verloren) gaan over het ontstaan van de bundel Bezette stad en over de plannen voor het tijdschrift Sienjaal, waarvan beide briefschrijvers de redactie op zich zouden nemen. Plannen, inderdaad, want het is uiteindelijk nooit gelukt het tijdschrift ook daadwerkelijk te doen verschijnen. Uit de brieven wordt wel duidelijk waarom.

Nog voordat er zelfs maar sprake is van het eerste nummer, maakt Jespers zich al druk om de mogelijke eentonigheid die kan optreden wanneer men een paar nummers lang dezelfde typografie hanteert. Hadden ze zich nou toegelegd op het maken van één nummer... Liever fantaseren ze over abonnees en positieve recensies: wel driemaal zoveel exemplaren denken ze te kunnen slijten als het betrekkelijk populaire Ruimte. En wanneer duidelijk begint te worden hoe utopisch die gedachte is, laten de redacteuren zich nauwelijks uit het veld slaan: opgetogen somt Jespers enkele brieven later één voor één de namen van de abonnees op - het resultaat van de verzending van 800 prospectussen.

Heel vermakelijk is het om te lezen hoezeer Jespers en de dichter, die vond dat het woord ‘ernst’ in de literatuur voor tien jaar verboden zou moeten worden, dit alles desalniettemin bloedserieus nemen. Soms voelde ik bij het lezen van de brieven iets van de oude opwinding terug: dit is de sfeer die mij ooit van de jongensbrieven van Nijhoff en Van Vriesland deed snoepen.

Maar kom, ik houd niet meer van brieven. En bovendien: de titel van het boek dat ik lees suggereert dat het serieuze informatie geeft over de ontstaansgeschiedenis van Bezette stad. De bundel, door Van Ostaijen in 1920 te Berlijn geschreven, werd bij afwezigheid van de auteur door de Antwerpenaar Jespers in zijn opmerkelijke vorm gegoten - een unieke interdisciplinaire coöperatie.

Op zoek naar informatie over dit gecompliceerde, over twee schijven verlopende ontstaansproces lees ik verder. Maar ik word teleurgesteld. Wat was de precieze rolverdeling tussen Jespers en Van Ostaijen? Welke tekstuele wijzigingen werden met het oog op de typografie doorgevoerd? Heeft Jespers zich ook met de inhoud van de gedichten bemoeid? Het wordt allemaal niet duidelijk.

Natuurlijk: het ontbreken van antwoorden op deze vragen in Boyens' boek is voor een deel aan de aard van de brieven te wijten. Maar het ligt ook aan de manier waarop Boyens de brieven heeft bezorgd. Het is waar: de leestekst van de brieven wordt geannoteerd met behulp van noten en voorafgegaan door een inleiding van de bezorger. Maar de noten zijn al te introducerend en doen lang niet altijd ter zake (noemt Jespers bijvoorbeeld in een brief uit 1920 de naam van Moens, dan lezen wij in een noot dat deze dichter in 1944 door de krijgsraad ter dood werd veroordeeld. Bij verstek, wel te verstaan).

En de inleiding levert al evenmin verrassende gezichtspunten. Zij geeft een beeld van Van Ostaijens standpunten ten tijde van Bezette stad aan de hand van citaten uit de essays en kritieken. Dat deze ook door anderen veel-

[p. 42]

gebruikte citaten bekend zijn, valt Boyens niet kwalijk te nemen, maar men kan wel vraagtekens plaatsen bij het gebrek aan distantie en reflectie in haar omgang met de fragmenten. Steeds gebruikt zij formuleringen als ‘hieronder verstond hij’: leidraad is Van Ostaijens voorstelling van zaken. Ook wanneer het gaat om interpretaties van tekstfragmenten of om termen als ‘organisch expressionisme’ en ‘unanimisme’. Ik mis in inleiding en commentaar de duidelijkheid scheppende, sturende hand van de editeur. Zij heeft willen reconstrueren en is daarbij zo dicht mogelijk bij Van Ostaijen gebleven. Wat zij bijvoorbeeld verstaat onder het veelvuldig vallende woord ‘modernisme’ is dan ook onduidelijk.

Boyens geeft op een aantal interessante vragen geen antwoord omdat ze nalaat te speculeren. Waar is bijvoorbeeld Van Ostaijens aandeel in de correspondentie gebleven? En wat zou, bijvoorbeeld op grond van Van Ostaijens essays en (andere) brieven, gezegd kunnen worden over de genesis van Bezette stad? Haar boek kent te weinig interpretatieve momenten. En dat terwijl de literatuur over Van Ostaijen toch al niet gekenmerkt wordt door avontuurlijkheid.

Kennis van zijn leven, kennis van zijn bronnen, kennis van de kunststromingen van zijn tijd - dat zijn zo'n beetje de preoccupaties. Alles weten. Publicaties die het resultaat zijn van archiefonderzoek zijn veel talrijker dan de proeven van reflectie op Van Ostaijens teksten. Het komt mij soms voor dat reconstructie de causa finalis is van de Van Ostaijen-studie. Er is wél een Documentatie (de aangeklede brieveneditie waarvan al sprake was), maar géén biografie; we weten zowat alles over de verwantschap tussen Van Ostaijen en de kunstenaars in zijn omgeving (Der Sturm, Friedländer), maar vrijwel niets over zijn positie in de minder enge context van het modernisme (Eliot, Pound en anderen die hij wellicht niet las).

De brief (liefst van Van Ostaijen zelf, maar anders van een van zijn vrienden) geldt in een groot deel van de Van Ostaijen-literatuur als de belangrijkst mogelijke vondst. Maar wordt er ook nog stoutmoedig geïnterpreteerd? Spreken we de dichter nog wel genoeg tegen? Hoe staat het met het avontuur van de meerduidige tekst? Betrekkelijk slecht. Het voetspoor van de dichter wordt gevolgd, en dat is een literair-historische strategie waarin de brief een belangrijke rol speelt. Misschien dat ook die strategie maar eens voor tien jaar verboden zou moeten worden.

Thomas Vaessens