Vooys. Jaargang 15

[p. 22]

De zonden van de lezer (2): Luiheid
Jan Vorstenbosch

Luiheid als een ondeugd afschilderen is een tikkeltje moeilijker geworden sinds een minister met een zacht contra-stemmetje over ‘onthaasting’ is gaan zingen in het slavenkoor dat nu al drie jaar lang ‘Werk, werk, werk’ buldert. De 120 beats p.m. gabberhouse die uit het oortelefoontje van het meisje naast me dreunen, voeren het tempo nog wat op. Ook dansen is werken geworden. Hakken en zagen. Ik staak mijn poging maar om De trein der traagheid van Johan Daisne te lezen, op zoek naar iets dieps over literatuur en luiheid. De lust bekruipt me om tegen alle voornemens in de Lof van de Luiheid te gaan verkondigen, zoals de eerwaarde Leclercq al deed in 1966 - toen nog niemand dacht over een 24-uurs economie - in een ‘Eloge de la paresse’. ‘De mens van tegenwoordig schaamt zich om niets te doen en hij heeft ongelijk, want het gaat erom die vorm van werkeloosheid te vinden die elke nutteloosheid vlucht en ons in staat stelt de diepste regionen van de ziel wéér te vinden.’ Leclercq bedoelt natuurlijk met ‘die vorm van werkeloosheid’ de religieuze contemplatie. Maar de kunst, aldus Michaël Zeeman in God zij met ons (1997), is een aantrekkelijker, creatieve manier om de hang naar zin en metafysica te bevredigen. De lezer die de literaire kunst geniet, geeft zich op haar manier over aan een scheppende vorm van werkloosheid. Wat zonde dus? Leve de luiheid van de lezer.

Maar dat klinkt me allemaal te mooi en te diep. Lezers zijn wel degelijk notoire luiaards in een meer platvloerse zin. Laten we de zaak eens met een ergonomisch oog bekijken. Dat zit, ligt, hangt in stoel of bed, zonder veel andere spieren te bewegen dan oogspieren en met enige regelmaat de vingerspieren, bij bepaalde categorieën van literatuur wellicht nog één andere spiergroep - een fenomeen dat echter nog uitgebreide aandacht zal krijgen, wanneer ik het over een andere zonde zal hebben. Gontsjarovs Oblomow is de favoriete roman van menig lezer en dat is geen toeval. De sympathieke dikzak ligt grote delen van de dag in zijn bed en kan zich er maar niet toe zetten om iets aan te vatten. Vaak ook zijn fanatieke lezers sporthaters. Beweging is immers een overbodige concessie aan ons lichamelijke bestaan. De lezer celebreert het cerebrale. Hij heeft genoeg aan zijn hersens, die het rijk van de mogelijkheden ontsluiten, terwijl de jogger de tredmolen van het bestaan herhaalt - om er weer ‘tegen aan te kunnen’. Lang voordat er computers waren, bood de literatuur al onbeperkte toegang tot ‘virtual realities’. Een goed reisverhaal is beter dan een slopende trip en een stuk goedkoper. Met een boek in de hand...

Lezers zijn ook notoire luiaards als we ze met een economisch oog bekijken. Waar gelezen wordt, wordt immers niet gewerkt en waar niet gewerkt wordt, wordt veel gelezen. De boeken van Jane Austen worden grotendeels bevolkt door jonge dames met zeeën van tijd die in afwachting van een goede partij de ene roman na de andere verslinden. Boeken zijn de brandstof van de verbeelding, die vooral het vrouwelijk deel van de negentiende-eeuwse nietsdoende klasse op de been houdt. Wij hebben geen nietsdoende klasse meer, alleen langdurig werklozen en die staan niet bekend om hun veellezerij. Maar het zijn nog steeds de vrouwen die het meest lezen, en de mannen

[p. 23]

die het meest werken. En denk niet dat de onproductiviteit van de lezer alleen geldt voor hen die geacht worden met hun handen te werken. Zelfs voor docenten en studenten literatuur geldt dat de maatschappij verwacht dat ze teksten produceren en niet alleen consumeren. En waar gelezen wordt, wordt niet geschreven. Voor een jaarverslag met gelezen boeken kopen we niks, zeker geen prestige, ook al zijn in de regel de dingen al veel beter gezegd en veel origineler. Publicaties moeten we hebben. Wie schrijft die blijft. De grootste verleiding voor iemand die geacht wordt een proefschrift te schrijven, is te gaan lezen en te blijven lezen. En erin te blijven: requiescat in pace libris.

Maar de meest opvallende vorm van luiheid van de lezer is toch de existentiële. De lezer is te lui om zelf te leven, te beslissen of te kiezen. Het ideaal van de lezer is dat de roman hem een ander leven laat zien (Madame Bovary) of zijn eigen leven op een andere manier (Het Bureau), zodat hij of zij gelouterd door de leeservaring zich verzoent met het lot. Hoe troosteloos en spanningsloos ook het eigen bestaan, het is gezien en opgeschreven. Het lezen maakt het nemen van eigen initiatief onwaarschijnlijk. Het helpt de lezer aan een contemplatieve of ironische houding tegenover zichzelf en anderen, en ironie is de dood van de daad. De belezene begeeft zich in talloze werelden die hij even zo gemakkelijk achter zich kan laten. Met behulp van de literatuur legt hij een museum van bestaansvormen, dilemma's en levenslopen aan en ondertussen gaat het eigen leven voorbij. Literatuur is opium voor de kleinburgerlijke intellectueel. Er wordt dan wel veel geschreven over de betekenis van literatuur voor ons morele leven, maar die betekenis lijkt toch vooral te liggen in het op de keper beschouwd vrijblijvend genieten van de worsteling van fictieve personen. De achttiende-eeuwse Engelse filosoof Hume wees al op de paradox dat wij oprecht kunnen genieten van een tragisch toneelstuk. Hij verklaart dit voor een belangrijk deel uit het feit dat we ons onbewust gelukkig prijzen dat we zelf niet hoeven te kiezen. (Wetenschappelijk interessante vraag: hebben de tranen die mensen huilen bij een boek dezelfde endocrinische samenstelling als die ze huilen bij ‘eigen verdriet’). Kortom, de lezer is te lui om zijn eigen bestaan te leiden.

Nog een paradox. De schrijver die des lezers luiheid niet begrijpt. Beatrijs Ritsema reageert in een NRC-column op uitspraken van de vrouw van de schrijver Voskuil. Die had in een TV-interview als levensideaal ‘het samen gezellig thuis zitten’ aangeprezen. Ritsema kan daar niet bij. Voor haar zijn ‘haast, het druk hebben en hard werken allemaal verschijningsvormen van hetzelfde: iets van het leven maken en al doende erin opgaan. Er is geen betere manier om de horror vacui op afstand te houden’. Want wat moet je de hele dag doen als er niets te doen is? ‘Een bodemloze leegte staart je aan, wanneer de bedden zijn opgemaakt en de ontbijtspulletjes afgewassen.’ Hoezo bodemloze leegte? Het derde deel (weer 1000 pagina's) is net uit.

De luiheid van de lezer lijkt me hiermee driewerf beargumenteerd. Maar zoals ik eens ergens heb gelezen, luiheid mag dan een ondeugd zijn, het is er wel een die iemand voor vele andere ondeugden behoedt.