Vooys. Jaargang 15

Wim Rutgers, Beneden en boven de wind: Literatuur van de Nederlandse Antillen en Aruba. De Bezige Bij, 1996. f 54,90.

De literatuur van de zingende, schrijvende en lezende eilanden

Een literatuurgeschiedenis is heden ten dage meer dan enkel een beschrijving van de ontwikkelingen die zich door de eeuwen heen in de literatuur hebben voorgedaan. Lag het zwaartepunt van literatuurgeschiedenissen voorheen in de beschrijving van literaire teksten en de levens van hun makers, de laatste decennia ligt de nadruk vooral op de poëticale opvattingen van schrijvers en de rol van literatuur in de samenleving. Het was voor mij een schok toen ik er door Twee eeuwen literatuurgeschiedenis (1986) achter kwam dat de feiten van ‘Lodewick’ (1982) niet de enige beschrijving vormden van de literatuur van de periode 1880 tot heden. Gelukkig was er Ton Anbeeks boek (1990) dat leerde dat elke geschiedschrijver zijn eigen portret van de geschiedenis schildert. Hierop haakten de samenstellers van Nederlandse literatuur, een geschiedenis (1993) in en boden met hun literatuurgeschiedenis de mogelijkheid een eigen beeld van de literatuurgeschiedenis te maken. Dé geschiedenis bestaat volgens deze schrijvers immers niet en iedere generatie heeft ‘haar eigen boek voor de literatuurgeschiedschrijving’. Naast behoefte aan een eigen literatuurgeschiedenis verlangt de huidige generatie blijkbaar ook naar kennis van de maatschappelijke en culturele achtergrond van literatuur, getuige de meest recente literatuurgeschiedenissen als bovengenoemde NLG en Literatuur en moderniteit in Nederland 1840-1990. Deze laatste ‘onorthodoxe literatuurgeschiedenis’ beschrijft ‘de lotgevallen van de Nederlandse literatuur geplaatst tegen de achtergrond van de culturele, sociale en politieke veranderingen’. Wanneer we ‘Nederlandse literatuur’ vervangen door ‘Antilliaanse literatuur’ is deze uitspraak ook van toepassing op de onlangs verschenen literatuurgeschiedenis Beneden en boven de wind: Literatuur van de Nederlandse Antillen en Aruba. In deze literatuurgeschiedenis, die eveneens ‘onorthodox’ genoemd kan worden, wordt de literatuur van de voormalige Nederlandse koloniën, de benedenwindse eilanden Aruba, Bonaire en Curaçao en de bovenwindse eilanden Saba, Sint-Eustatius en Sint-Maarten, beschreven.

In zijn ‘Vooraf’ stelt Wim Rutgers dat de literatuur van de Nederlandse Antillen en Aruba belangrijk en veelzijdig is en hoewel er veel over is geschreven, werd er nooit een totaaloverzicht van deze literatuur gegeven. Met

[p. 56]

zijn literatuurgeschiedenis poogt Rutgers deze lacune op te heffen. Een bewonderenswaardig streven, maar Rutgers' voornemen is wellicht ook wat pretentieus: in ruim 400 pagina's een beschrijving van de héle literatuurgeschiedenis van de Nederlandse Antillen vanaf de kolonisatie in de zestiende eeuw tot nu, waarbij literatuur ook nog opgevat wordt als ‘een dynamisch proces van interactie tussen schrijvers en lezers, drukkers en uitgevers, boekhandelaren en bibliothecarissen, recensenten en leraren’, moet wel leiden tot een bonte verzameling van culturele, sociale en politieke ontwikkelingen. De lezer maakt kennis met de Antilliaanse literatuur in alle gedaanten die ze in vijf eeuwen heeft aangenomen. Zo beschrijft Rutgers in het eerste hoofdstuk de verschillende soorten orale literatuur. Deze literatuur neemt een belangrijke plaats in in de Antilliaanse cultuur en naast voorbeelden van deze liederen c.q. verhalen geeft Rutgers ook aan wat hun functie was, wie de vertolkers waren en hoe zo'n voordracht plaatsvond. Vervolgens geeft Rutgers een overzicht van het emancipatie-proces dat zich in de Antilliaanse samenleving en dus ook in haar literatuur heeft voltrokken. In deze hoofdstukken besteedt Rutgers op een indringende manier aandacht aan de (machts)strijd tussen Nederland, de kolonisten en de autochtone bevolking. Ten slotte gaat Rutgers op zoek naar ‘de wortels van de authenticiteit’ van de Antilliaanse ‘oratuur, auratuur en literatuur’, wat de auteur met ‘auratuur’ bedoelt is overigens niet geheel duidelijk. Deze wortels vindt Rutgers vooral na de brand van Willemstad op 30 mei 1969. Deze dag markeert het onafhankelijkheidsstreven van de Antilliaanse bevolking. Veel Antilliaanse schrijvers legden zich na 30 mei toe op de vraag welke rol Nederland en de Nederlandse taal in de Antilliaanse cultuur kon en mocht spelen. Deze taalstrijd heeft geresulteerd in de veeltaligheid die de Antilliaanse literatuur tegenwoordig kenmerkt: zo is er Antilliaanse literatuur in het Nederlands, Papiamento, Engels en Spaans.

Naast dit overzicht van de literatuurgeschiedenis passeren in Beneden en boven de wind ontwikkelingen de revue die door de eeuwen heen in het hele literaire bedrijf hebben plaatsgehad. Zo wordt de ontstaansgeschiedenis van literatuur, toneel, en literaire kritiek beschreven; de inrichting van het literatuuronderwijs, leesgezelschappen en cultuurfestivals geschetst en de functie van de tijdschriften, uitgeverijen en bibliotheken vastgesteld. Deze literatuurgeschiedenis biedt de lezer dus de mogelijkheid kennis te maken met het hele Antilliaanse literaire leven. Deze kennismaking is, zoals uit bovenstaande opsommingen duidelijk moge zijn, helaas erg overdonderend waardoor de lezer opgeslokt wordt door het totaaloverzicht waar Rutgers zo naar streeft.

Rutgers' volledigheidsstreven heeft ook zijn weerslag op de zwaartepunten die hij in zijn literatuurgeschiedenis legt. Naast de poëticale opvattingen en biografische gegevens van toonaangevende Antilliaanse auteurs als Boeli van Leeuwen, Tip Marugg en Denis Henriquez, geeft Rutgers analyses en interpretaties van hun romans en beschrijft hij de receptie ervan. Daarnaast besteedt hij ook uitgebreid aandacht aan de historische achtergrond en de sociale functies van deze literatuur. Hiermee is Beneden en boven de wind een cumulatie geworden van alle aspecten die door de eeuwen heen centraal hebben gestaan in literatuurgeschiedenissen. Naar mijn mening geldt ook hier dat de veelheid aan informatie enerzijds een kracht is, maar anderzijds afbreuk doet aan de overzichtelijkheid van het geheel.

Deze publicatie is een bewerking van Rutgers' dissertatie

[p. 57]

Schrijven is zilver, spreken is goud. Oratuur, auratuur en literatuur van de Nederlandse Antillen en Aruba, waarmee hij in 1994 in Utrecht promoveerde. In de zeer summiere verantwoording geeft Rutgers aan dat hij de opzet van zijn dissertatie in Beneden en boven de wind heeft gehandhaafd: zo wordt ook hier elk hoofdstuk voorafgegaan door een overzicht van de belangrijkste wapenfeiten in de Antilliaanse geschiedenis. Een belangrijke wijziging echter is de opname van het notenapparaat in de tekst wat het wetenschappelijke gehalte van deze literatuurgeschiedenis aanzienlijk heeft verminderd. Bij citaten wordt bijvoorbeeld nergens een complete literatuurverwijzing gegeven en ook de wijze van citeren is niet altijd even volledig. Zo worden uit de beginselverklaring van Frank Martinus Arion in zijn tijdschrift Ruku (1969) twintig zinnen weggelaten zonder dat dit wordt verantwoord, gemakshalve wordt: ‘het uitgeven van een tijdschrift [...] is dan gewoon een daad van vrijmaking’ [mijn cursivering] geciteerd als: ‘Het maken van een tijdschrift is dan gewoon een daad van vrijmaking’. Wellicht is Rutgers van mening dat het leesplezier van de lezer voorop dient te staan: de smeuïge anekdotes en intrigerende hoofdstuktitels als ‘Snollenliteratuur en goddelijke titels’ en ‘Lyrische worstelaars aan het woord’ wijzen althans in deze richting. Persoonlijk ben ik van mening dat dit ook Rutgers' kracht is; de lezer kan zich door zijn meeslepende schrijfstijl geheel laten inwijden in de geheimen van de Antilliaanse en Arubaanse literatuur, die (te) lang verborgen zijn geweest en nu op overweldigende wijze door Rutgers onthuld worden. Een minpuntje is dat de lezer echter wel bereid moet zijn door de overdaad aan informatie heen te prikken, wat mij niet altijd even goed gelukt is. Dit neemt niet weg dat de bevlogen Rutgers een knap staaltje heeft verricht met deze literatuurgeschiedenis, die de aanschaf meer dan waard is. En mocht de lezer na Beneden en boven de wind nog niet genoeg hebben van de Antilliaanse literatuur, dan is het advies van C.E. Lopes aan het begin van het eerste hoofdstuk wellicht een aantrekkelijk idee in deze koude dagen: ‘Dear friends, I could fill pages with more of those stories, but why don't you just decide to come to our island someday and get it first-handed from the older folks yourself? I think that would be more enchanting, don't you?’

Dorien Brattinga