Schokeffecten
In het programma ‘Over de roooie’ van de commerciële zender SBS 6 worden de grenzen van sociale conventies en normen verkend. Om duizend gulden te verdienen moet de kandidaat een aantal onbekenden bereid vinden een bepaalde opdracht uit te voeren. Zo'n opdracht kan bijvoorbeeld inhouden dat men voor de camera de broek laat zakken, of zich geheel met pastachoca laat insmeren. De plaatsvervangende schaamte die de kijker bevangt - en die mij ervan weerhoudt naar het programma te kijken - hangt samen met de ongeschreven sociale normen die overtreden worden door de op geld beluste kandidaten en de programmamakers. Wat sommige mensen voor geld doen...
Nee, dan de wereld van de middeleeuwse Arturroman! Ook daar worden soms de maatschappelijke normen overtreden, maar dan niet voor geld maar uit liefde. In het Oudfranse verhaal van Lancelot, dat in de jaren zeventig van de twaalfde eeuw geschreven werd door Chrétien de Troyes, wordt de held ‘Le chevalier de la charrette’ genoemd, de ridder van de kar. Lancelot is op zoek naar zijn geliefde, Arturs echtgenote Guinevere, als hij een dwerg met een kar tegenkomt. Op dit punt last de verteller een korte uitweiding in. Hij legt uit dat het gebruikelijk is dat misdadigers in een kar rondgereden worden, opdat iedereen kan zien dat zij zich voor eeuwig te schande gemaakt hebben. Lancelot vraagt de dwerg of hij de koningin gezien heeft, maar deze wil hem alleen vertellen waar de koningin is, als hij op de kar plaatsneemt. De innerlijke tweestrijd tussen hoofd en hart neemt weinig tijd in beslag. Uit liefde voor de koningin ondergaat Lancelot de ultieme vernedering: hij neemt plaats in de kar.
Ik vermoed dat de reactie van middeleeuwse luisteraars op deze gebeurtenis een beetje lijkt op de schok en schaamte die SBS 6-kijkers kunnen ervaren. Wat sommige mensen uit liefde doen... Die nieuwe hoofse liefde zou toch juist een veredelende werking op de ridders hebben, en nu maakt de held zich vrijwillig te schande! Het schokeffect is hier echter functioneel: door deze reactie uit te lokken weet Chrétien zijn publiek des te sterker te doordringen van de allesoverheersende kracht van Lancelots liefde voor Guinevere. Hij is dan wel de beste ridder van de wereld, maar als zij het wil - en zij wil het soms - laat hij zich in een toernooi door allerlei minkukels op de vlucht jagen, om de volgende toernooidag, geïnspireerd door haar liefde, weer iedereen in de pan te hakken.
En dat hij voor haar in die kar stapte wordt hem nog niet in dank afgenomen ook! Als hij uiteindelijk, na zelfs over een vlijmscherpe zwaardbrug te zijn gekropen en haar ontvoerder te hebben bevochten, bloedend en wel voor haar staat, blijkt zij helemaal niet blij hem te zien; als hij dat allemaal voor haar gedaan heeft, heeft hij zijn tijd verspild, zegt ze. En de nederige minnaar durft niet eens naar de reden voor haar reactie te vragen.
Ook hier gebruikt Chrétien een schokeffect, ditmaal om te beklemtonen hoe veeleisend de koningin als dominante minnares is. Pas later, als zowel Lancelot als de koningin vanwege deze scène zelfmoordpogingen hebben ondernomen en overleefd, wordt duidelijk dat zij hem kwalijk nam dat hij bij het bestijgen van de kar even aarzelde. Maar het gaat mij nu niet zozeer om de motivatie van haar gedrag, maar om het schokeffect, dat ditmaal overigens niet door een vertellersuitweiding voorbereid wordt. Net als bij het schandekar / SBS 6-voorbeeld is een moderne parallel een middel om de reactie van de middeleeuwse toehoorders op deze situatie enigszins te delen.
Italo Calvino's meesterlijke roman Als op een winternacht een reiziger kan hier vergelijkingsmateriaal leveren. Het is het verhaal van een lezer die een boek van Calvino heeft aangeschaft dat op het spannendste moment incompleet blijkt; hij gaat op zoek naar het vervolg, maar raakt dan verzeild in steeds weer nieuwe en steeds weer incomplete teksten. Als lezer blijf je bij elk van de onvolledige ver-
Auteursrechtelijk beschermd