Vooys. Jaargang 15

Mythe en Logica

Wie de afgelopen Kinderboekenweek diep genoeg in de buidel tastte, kreeg als dank daarvoor het boekje De huiveringwekkende mythe van Perseus, het door Imme Dros opnieuw vertaalde verhaal van de held Perseus, cadeau. De achterliggende gedachte bij deze gift moet geweest zijn dat je de interesse van kinderen voor oude mythen - het thema van de boekenweek - het beste kunt wekken met een spannend verhaal met een held erin, een paar monsters om te verslaan en een nimf om te redden tot besluit. Het belangrijkste wapenfeit van Perseus, een buitenechtelijk kind van Zeus, is het met hulp van Athene en Hermes verslaan van de Gorgoon Medusa. Omdat ik mij tijdens een cursus vele weken met Medusa heb beziggehouden, was dit boekje verplichte lectuur. Wat mij bij het lezen van de mythe over Perseus en Medusa vanaf de eerste keer heeft gefascineerd, is hoe een sterfelijk mens zoals Medusa door de goden bestraft kan worden met een monsterlijk uiterlijk en het vermogen om iedereen die naar haar kijkt te laten verstenen; een toestand die in de praktijk neerkomt op eenzame opsluiting. Welke misdaad moet iemand begaan hebben om zo'n straf te verdienen? Het vervelende, maar ook intrigerende, is dat de verhalen over Perseus en

[p. 41]

Medusa nogal vaag zijn waar het deze kwestie betreft.

Imme Dros geeft er in haar vertaling de volgende verklaring voor: Medusa was de dochter van de zeegod Phorcys en zijn zus; zij was de jongste van drie dochters en bezat een bovenaardse schoonheid. Medusa werd verliefd op Poseidon en gebruikte eens de tempel van Athene om er de nacht met hem door te brengen. Dit is natuurlijk een ernstige vorm van heiligschennis, maar als Athene verhaal komt halen bij Medusa toont het meisje geen berouw. Integendeel, ze zet zelfs een grote mond op. Want, zo zegt Medusa, als Poseidon eenmaal met haar is getrouwd, zijn Athene en zij familie, dus wat maakt het uit wat zij in de tempel doen, Poseidon is immers machtiger. Athene, door deze beledigingen woedend geworden, vervloekt Medusa en maakt van haar een Gorgoon: een monster met een hoofd vol schubben, met kronkelende slangen in plaats van haren en de staart van een draak, bronzen klauwen en gouden vleugels; een monster dat wie het maar aankijkt meteen doet verstenen.

Als de twee zussen van Medusa bij de godin gaan smeken of ze niet kan zorgen dat Medusa weer net zo wordt als zij, glimlacht de godin eens liefjes, zegt: ‘dat kan’, en maakt van de zussen ook Gorgonen. Deze laatste wending aan het verhaal, waarschijnlijk dichterlijke vrijheid van Imme Dros maar met aanstekelijk sadistisch genoegen opgeschreven, dient natuurlijk om aan te geven dat wie ruzie heeft met de goden, ook echt goed ruzie heeft.

Achter in het boekje staan, naast een handige lijst met begrippen en namen van goden en hun uitleg, de bronnen die Imme Dros heeft gebruikt om het verhaal van de heldendaden van Perseus opnieuw te vertellen. De belangrijkste twee zijn de Metamorphosen van Ovidius en The library of Greek mythology, door Apollodorus sterk verkorte mythen. Beide werken geven ongeveer hetzelfde beeld van de daden en belevenissen van Perseus, maar zodra het verhaal komt bij de Gorgonen en over het hoe en waarom Medusa in een monster moest veranderen, beginnen de twee bronnen elkaar te ontlopen en belangrijke vragen te omzeilen.

Apollodorus en Ovidius geven allebei geen enkele verklaring voor het feit dat slechts Medusa sterfelijk is, terwijl de andere twee Gorgonen voor altijd zullen bestaan. Ook weten ze niet duidelijk te maken waarom de zussen van Medusa in Gorgonen zijn veranderd, al geven ze wel vage verklaringen voor de vloek die Medusa heeft getroffen. Apollodorus vertelt niets over de oorzaken van haar metamorfose ten slechte, maar geeft wel aan waarom Athene juist het hoofd van Medusa moet hebben, afgezien van het feit dat zij de enige sterfelijke van het stel is. In een tikje vals terzijde fluistert hij ons toe: ‘It is affirmed by some that Medusa was beheaded because of Athena, for they say the Gorgon had been willing to be compared with Athena in beauty.’ Het was niet eens Medusa zelf die opschepte dat ze mooier was dan Athene, maar haar grove misdaad bestond eruit dat iemand haar mooier vond dan Athene, en zij verzuimd had dat te ontkennen.

Lezen we het verhaal over Medusa bij Ovidius, dan wordt het lot dat haar getroffen heeft nog wranger en onrechtvaardiger. Ovidius vertelt van de prachtige nimf Medusa, befaamd om haar mooie haren. Als Medusa in de tempel van Athene is om te offeren wordt zij opgemerkt door de god van de zee, Poseidon, die meteen verliefd is op het meisje. Hij overvalt haar in de tempel en verkracht haar. Athene wordt woedend op Medusa en verandert haar in een Gorgoon, waarna Medusa zwanger en wel wegvlucht. Dat de woede van de godin hierna niet bekoeld is, zien we aan alle moeite die ze doet om Perseus voor te bereiden op het doden van Medusa, en het triomfantelijk op haar schild plaatsen van het afgehakte hoofd dat Perseus haar komt brengen.

Waarom kiest Imme Dros in

[p. 42]

haar verhaal voor een mooie, logische verklaring van onbekende herkomst, terwijl haar twee voornaamste bronnen heel andere geluiden laten horen? Waarom schuift zij Medusa hoogmoed en een brutale natuur in de schoenen, terwijl Ovidius en Apollodorus daarover in alle talen zwijgen?

Bij het lezen van het boekje bekruipt me het gevoel dat de schrijfster haar lezers vooral een idee wil geven van de verhalende kracht van de mythen, dat ze heeft willen laten zien wat een spannende vertellingen er in de oudheid zijn gemaakt. Dit heeft als resultaat dat de ‘huiveringwekkende mythe’ de vorm krijgt van een sprookje, een lineair en logisch opgebouwd verhaal waarin de verbannen held een aantal moedige daden verricht, waarna hij met zijn moeder terugkeert naar zijn rechtmatige troon. In een dergelijk geordend betoog horen natuurlijk geen onduidelijke of onrechtmatige gebeurtenissen voor te komen, dat leidt de aandacht maar af van de held en zijn verhaal.

Het is jammer dat Imme Dros zich bij het wegwerken van alle losse eindjes niet heeft gerealiseerd hoe spannend een verhaal kan zijn als het op het eerste gezicht volstrekt duister is waarom de dingen gebeuren zoals ze gebeuren. Juist als de motieven van de hoofdpersonen onduidelijk zijn - en blijven - willen we een verhaal nog eens lezen. ‘We weten niet hoe het kwam, en we zullen het ook nooit weten’ is bij uitstek datgene, waar de meeste spookverhalen hun charme aan ontlenen.

Het is vooral de figuur Medusa die heeft moeten lijden onder het ‘logisch maken’ van de mythe van Perseus. Er is een groot verschil tussen verkracht worden en daarvan de schuld krijgen, waarna een wrede en ongewone straf volgt, en het bestraft worden voor buitengewone hoogmoed en brutaliteit.

Medusa die door Poseidon verkracht is - hoewel bij Ovidius Athene roept dat Medusa zich heeft laten verkrachten, wat iets anders is - kunnen we zien als een tragische figuur, we kunnen medelijden met haar hebben, we kunnen ons afvragen waarom ze bestraft moest worden, kortom, ze wordt een personage met meer reliëf, met meer karakter. In het boekenweekgeschenk is Medusa niets meer dan een obstakel, een karikaturaal monster dat zonder scrupules gedood kan worden, waarna de held verder kan met zijn avontuur.

Niet alleen heeft Imme Dros in haar verhaal de personages platter gemaakt dan ze verdienen te zijn, ze heeft naar mijn idee ook verzuimd de mythe te laten zien zoals zij is: mythen beschrijven het leven van de mensen en dat van de goden, en de perioden dat ze met elkaar in aanraking of in botsing komen. We zullen moeten aanvaarden dat deze verhalen niet in hun afgeronde vorm aan ons bekend zijn, en bovendien gesitueerd zijn in de tijd nadat uit de oer-chaos het leven op aarde ontstond, maar bovenal dat deze verhalen handelen over zaken waar onze hedendaagse logica geen vat op heeft. Wie kinderen wil interesseren voor de mythen, en de raadsels waar ze de lezer voor stellen, moet niet schromen de lege plekken, tegenstrijdigheden en onduidelijke passages te laten zien, maar deze juist presenteren als de grote kracht van de mythen. Het zijn immers deze tegenstrijdigheden die telkens weer naar de mythen doen kijken, hopend dat eens duidelijk wordt wat ze willen meedelen.

Sonja van Amelsfort