Vooys. Jaargang 15

[p. 19]

De zonden van de lezer (1): Vraatzucht
Jan Vorstenbosch

Een verhaal heeft zijn moraal, maar heeft de lezer ook een ethiek? Ik bedoel niet in het dagelijks leven - dat zit, laten we aannemen, wel goed. Er zijn mensen die een meer positieve relatie zien tussen lezen en moreel leven. Maar zoals de veronderstelling dat ‘Böse Menschen keine Lieder haben’ wordt weerlegd door het Horst Wessel-lied, zo zijn er ook wel een paar boeken te noemen die de moraal niet vooruit geholpen hebben, om het zacht uit te drukken. Tussen veel-lezerij en een rechtschapen bestaan is misschien meer verband, al was het maar omdat lezen je van de straat houdt. Het is jammer dat de samenstellers van ‘Witboer of rode wijn?’, een recent verschenen verslag van een onderzoek onder bijna 5000 lezers, hier kansen hebben laten liggen. De relatie tussen leeshonger en drankzucht komt - de titel geeft het al aan - uitgebreid aan de orde in dit door marketingmotieven ingegeven initiatief, maar slechts via nadere analyse van de vele gegevens kunnen we iets leren over het verband tussen leeshonger en moraal. Mij interesseert echter de vraag of lezers er een ethiek voor het lezen zelf op na houden. Of kan en mag op dit gebied alles?

Ik ben geneigd om te zeggen: ja. Er is immers niets persoonlijkers, individuelers, vrijers denkbaar dan de lezende mens? Het liberalisme lijkt hier een thuiswedstrijd te spelen, met hooguit wat maagzuurachtige oprispingen over censuur en laster. Wat zich in de beslotenheid van het lezen, van het kiezen van het boek tot het lezen van de laatste zin, afspeelt, lijkt zich niet te lenen voor de algemeenheden van de publieke moraal, voor de frases van het fatsoen. U ziet maar.

Erg interessant is zo'n conclusie echter niet. Laten we het daarom toch maar eens proberen te hebben over de vraag naar ‘het goede lezen’ en over de deugden en ondeugden van de lezer. Neem nu bijvoorbeeld een deugd als trouw. Voor elk boek valt op zeker moment het doek, en de lezer gaat, in het ideale geval esthetisch en emotioneel bevredigd, maar in wezen toch ook harteloos en trouweloos, over tot de consumptie van het volgende meesterwerk. De literaire promiscuïteit van de lezer kent weinig grenzen. Zo nu en dan komen we een ‘herlezer’ tegen, iemand die het bij één of twee boeken houdt. Die boeken worden dan nagenoeg van buiten gekend, spelen een belangrijke rol in iemands leven en worden vaak geciteerd ten overstaan van diegenen die (nog) geen toegang hebben tot deze literaire bron van wijsheid. Zo'n verhouding met een lijfboek heeft, vooropgesteld dat het niet om de Celestijnse belofte gaat, toch een zekere charme. Helaas is het mij tot op heden niet overkomen dat het verlangen steeds nieuwe boeken te lezen werd gestild door de zekerheid dat er na dít boek geen ander meer nodig is. En voor zover ik kan nagaan zijn het er vandaag de dag niet veel meer voor wie dat wel geldt. Vroeger, ja vroeger, toen de Bijbel,

[p. 20]

het boek der boeken, nog werd gelezen en herlezen en herlezen, toen had men alles in een grote package-deal: moraal, ethiek, trouw, emoties, literatuur, gemeenschap, cultuur. Toen vielen ethiek en literatuur nog samen en kon men het goede leven afmeten aan het goede lezen. Althans zo lijkt het uit de verte...

Hoe dan ook, iets anders dan een literaire mode die een half jaar duurt, is er niet voor in de plaats gekomen. Ondanks pontificale titels als De wetten en De vriendschap, ondanks vertalingen en talkshows, kan zelfs Connie Palmen het podium niet langer dan een paar maanden bezet houden. De democratie heeft zich ook in de lezerswereld gevestigd, de drang om de lege plek op te vullen en de dans om de gunst van het publiek beheersen de wereld van de verbeelding, zoals elke andere. De verwoede lezer van vandaag de dag is een alleseter. En de gedachte dat onze cultuur voor alles een museale cultuur is - we verzamelen en stellen alles tentoon: natuurgebieden, dieren, mensentypen, primitieve culturen et cetera - dringt zich nergens zo sterk op als in boekwinkels en bibliotheken.

Nu is trouw maar één deugd uit een veel breder arsenaal van wenselijke menselijke eigenschappen en misschien hoeven we over ons onderwerp niet te wanhopen wanneer we ons op andere kanten van het lezen richten. De zoektocht naar een gemeenschappelijke moraal in de republiek der letteren, naar een wijze van lezen die passie met prudentie verenigt, moet mijns inziens ook radicaler worden aangevat. Het is teveel gevraagd om op deze plaats serieus werk te maken van een ethiek van het lezen, maar met een analogie en een paar anekdotes kunnen we misschien de eerste moeilijke stappen zetten.

Naar de analogie is hierboven al gehint en zij betreft die tussen het lichamelijke proces van het eten en de geestelijke activiteit van het lezen. Lezen is gewoon lekker, immers. En lekker is een bij uitstek gastronomische kwalificatie. Bovendien is het lang niet de enige die de analogie ondersteunt (‘Lettervreters verslinden dikke pillen’). Waar het mij om gaat is echter dat deze analogie ons op het spoor zet van het morele begrip ‘zonde’, van de vraatzucht als menselijke zonde. De alledaagse zonden (koffievlekken, ezelsoren, potloodstrepen, wederrechtelijk toegeëigende boeken), het kleinere, publiekelijk bewijsbare morele werk, laten we hier buiten beschouwing om meteen door te stoten naar: De Zeven Hoofdzonden. Geactualiseerd door de film Seven en alleen al vanwege hun prachtige klank uitnodigend: Vraatzucht, Hovaardigheid, Gierigheid, Wellust, Nijd, Gramschap, Traagheid. Als de lezer niets menselijks vreemd is, dan moet er toch iets van deze zonden terug te vinden zijn in het lezen.

Bestaat er echter zoiets als vraatzucht of gulzigheid in het lezen? Kan men zich overeten? Kan men metaforisch gesproken schrok-

[p. 21]

ken, smakken, slurpen bij het lezen? Ik dacht het wel. Columns, de snacks van de literatuur, vervullen hier een onmiskenbare functie. De twee vormen van gulzigheid die het duidelijkst met het ideaal van het goede lezen in strijd zijn, zijn a) te veel en b) te snel, te gretig, te hebberig lezen. Beelden zeggen meer dan beweringen. Bij te gretig en te gulzig, komt me een - het zij hier zonder voorbehoud gezegd eminente - geleerde voor de geest uit mijn studietijd. Hij had de gewoonte om driftig de bibliotheek binnen te benen, overduidelijk op weg naar de Oeuvres Complètes van een of andere grote geest. Verwoed werd het juiste deel uit de kast gerukt, en naar de juiste bladzijde gezocht. Met de neus tussen de pagina's snoof hij dan als het ware de tekst op. Een extreem fysieke manier van lezen. Het gezochte citaat geconsumeerd, snelde hij terug naar zijn werkkamer.

Nu wil ik hier niet meteen de plicht gaan verdedigen om elk boek van het eerste woord tot het laatste, gezeten in een leunstoel, uit te lezen. (Al valt daar, met een glas wijn in de buurt, heel veel voor te zeggen: u ziet, ethiek hoeft helemaal niet zo'n probleem te zijn). Maar er zijn grenzen aan de manier waarop men met boeken kan omgaan. Ongetwijfeld was het allemaal ad maiorem gloriam scientiae, maar toch, een beetje respect voor de eigen waarde en integriteit van het boek moet op te brengen zijn. Het kan echter allemaal nog veel erger met de schrokkerige vormen van lezersconsumentisme. Ik heb eens een, natuurlijk weer Amerikaanse, methode geadverteerd gezien, waarbij je via het zogenaamde diagonale lezen de globale inhoud van een boek in 10% van de gemiddelde tijd kon opnemen. Even boeren en door naar het volgende boek.

Of men ook teveel kan lezen is een andere en lastiger vraag. Hoeveel boeken - of liever pagina's (om enige objectiviteit te betrachten) - mag een mens maximaal per jaar lezen? Waarschijnlijk zit Maarten 't Hart boven de norm. Onlangs liet hij in een interview weten dat hij als hij niet verliefd is, zo'n 300 boeken per jaar leest. ‘Anders val ik terug naar 200.’ Zelden zal het verschil tussen lezen en leven met zoveel precisie zijn verwoord: het scheelt honderd boeken. Hier gaat het echter om de hoeveelheid. Driehonderd boeken per jaar! Ik vond het toch wel veel. En dat allemaal naast het dagelijks bestuderen van stekelbaarsjes en de rattus norvegicus. Ik maak me zorgen over Maarten. Zou hij, naast zijn neiging om zich als vrouw te kleden, ook aan een literaire vorm van boulimia lijden? Dat zou misschien zijn productie als schrijver verklaren en het gevoel dat me soms overvalt dat Vestdijk, Flaubert en de halve wereldliteratuur in zijn romans worden herkauwd. De vinger niet in de keel, maar aan de pen om zo het overtollige geestelijke voedsel kwijt te raken. De vraatzucht gesublimeerd tot schrijverschap.